Influo de la itala

La itala estas oficiala lingvo de Italio, de EU kaj malplimulta lingvo en du aliaj EU-landoj. Ĝi estas unu el la plej grandaj lingvoj de la Unio, post la germana, angla kaj franca. Ĝi ne estas internacia lingvo kiel la angla, franca aŭ hispana, sed estas vaste uzata ĉirkaŭ Mediteraneo kaj estas unu el la plej popularaj instruataj lingvoj en la mondo. Scio de la itala estas necesa por artohistoriistoj kaj muzikistoj, ĉefe kiam temas pri opero. Ĝi estas tre grava ankaŭ por internacia gastronomio en la tuta mondo. La itala influis preskaŭ ĉiujn lingvojn en la mondo, ĉefe en tiuj kampoj. Vortoj kaj esprimoj kiel sfumato, fresco, villa (en arto kaj arkitekturo), concerto, ballerina, allegro, baritone (en muziko), motto, novel, notturno (en literaturo) aŭ spaghetti, espresso, pizza, pasta, kaj ankaŭ zero, lava, volcano kaj neutrino (en scienco) estas nur kelkaj el la miloj da vortoj, kiuj eniris ĉiujn eŭropajn lingvojn. Tio spegulas la preskaŭ absolutan superecon de la itala kulturo, de romia epoko kaj Renesanco ĝis nun. La franca pruntis ĉirkaŭ 3000 vortojn de la itala. Francaj, kroataj kaj slovenaj dialektoj apud la landlimo estas grave influataj de la itala kaj la malta lingvo estas plena je italaj vortoj. Oni ne forgesu, ke la itala estas la efektiva laborlingvo de Vatikano, kaj tial okupas gravan lokon en la tuta katolika mondo.

Gramatiko

La itala perdis la kazojn de la latina, krom en la personaj pronomoj (io, me — mi, min) kaj havas du gramatikajn genrojn; la artikoloj kaj adjektivoj akordas kun la substantivoj. La genron montras artikoloj aŭ finaĵoj de vortoj: un ragazzo buono (bona knabo), una ragazza buona (bona knabino). Nur personaj pronomoj havas fleksion. Tipa trajto de artikola fleksio estas kunfandiĝo de artikoloj kun prepozicioj: del, dello, dell‘, dei, degli, della, delle, ktp.

Vortfarado estas tia, ke la itala evitas kunmetitajn vortojn. La kutima vortordo estas SVO kaj adjektivoj sekvas substantivojn: una casa grande (granda domo).

Verboj ŝanĝiĝas laŭ persono kaj nombro, kaj akordas kun la subjekto. La itala havas multajn neregulajn verbojn. La regulaj verboj estas en tri grupoj depende de la infinitiva finaĵo (-are, -ere, -ire: parlare, credere, partire). Ĉi tie estas superrigardo de la regula konjugacio de unuagrupa verbo:

Italaj dialektoj kaj lingvoj de Italio

Lingva diverseco en Italio estas fakte pli granda ol en ĉiuj aliaj latinidlingvaj landoj kune. La norma itala estas laŭ multaj trajtoj pli proksima al la hispana aŭ la portugala ol al la piemonta aŭ napola. Piemontaj dialektoj estas iel pli proksimaj al la provenca aŭ la franca ol al la itala. Aliaj gravaj lokaj lingvoj (venecia, emilia, romanja, lombarda, ĝenova-ligura, napola, sicilia) sendepende evoluis de la vulgara latina, do dialektoj de la latina, ne de la toskana itala, kiu estas la bazo de la norma itala. Tial estas pli ĝuste paroli pri lingvoj de italio ol pri italaj dialektoj, ĉar ĉiu el tiuj lingvoj havas dialektojn kaj iuj havas skriban formon kaj ofte riĉan literaturon.

La toskana estas konsiderata kiel la “plej pura” itala dialekto, ĉar ĝi estas la plej simila al la klasika latina. La plej influa lingva variaĵo hodiaŭ estas ofte nomata Lingua toscana in bocca Romana: toskana lingvo en roma buŝo. Sed nur ekde la 19-a jarcento la lingvo parolata de edukitaj toskanoj disvastiĝis kaj iĝis la lingvo de nova nacio. La unuiĝo de Italio en 1861 havis profundan efikon ne nur politike, sed ankaŭ kaŭzis gravajn sociajn, ekonomiajn kaj kulturajn ŝanĝojn. Kun deviga lernado, nivelo de legoscio altiĝis, kaj multaj homoj forlasis sian denaskan dialekton favore al la nacia lingvo, aŭ ekhavis lokan akĉenton aŭ version de la norma lingvo (italiano popolare), influita de la lokaj dialektoj.

Fonto: Wikimedia Commons