Hispana
Español
Nombro da denaskaj parolantoj
proksimume 450 milionoj
Oficiala lingvo en
Meksiko (110 milionoj), Kolombio (47 milionoj), Hispanujo (46 milionoj), Argentino (40 milionoj), Peruo (28 milionoj), Venezuelo (27 milionoj), Ĉilio (17 milionoj), Gvatemalo, Ekvadoro, Kubo, Domingo , Bolivio, Honduro, Paragvajo, Salvadoro, Nikaragvo, Kostariko, Porto-Riko, Panamo, Urugvajo, Ekvatora Gvineo, Okcidenta Saharo, EU
Malplimulta lingvo en
Usono, Belizo, Andoro, Ĝibraltaro, Filipinoj, Francujo, Israelo
Diaspora lingvo en
Usono, Kanado, Aŭstralio, Britujo, Francujo, Svislando, Germanujo, Brazilo, Maroko, Israelo, Italujo, Alĝerio
Alfabeto
27 literoj
27 literoj
Gramatikaj kazoj
0
0
Lingvokodo
es, spa
es, spa
Lingva tipologio
fleksia , subjektellaso , SVO
fleksia , subjektellaso , SVO
Lingvofamilio
Hindeŭropa, latinida
Hindeŭropa, latinida
Nombro da dialektoj
plurcent dialektoj (eŭropaj: nord-duoninsula, mezo-suda duoninsula, sud-duoninsula, kanaria; amerikaj: meksika, karibia, ando-pacifika, Río de la Plata, ĉilia, mez-amerika)
plurcent dialektoj (eŭropaj: nord-duoninsula, mezo-suda duoninsula, sud-duoninsula, kanaria; amerikaj: meksika, karibia, ando-pacifika, Río de la Plata, ĉilia, mez-amerika)
La plej longa vorto
ciclopentanoperhidrofenantreno
kemia, ciklopentanoperhidrofenantreno
Kurioza vorto aŭ frazo
otorrinolaringología
oto-rino-laringologia fako
ferrocarrilero
fervojisto
Parangaricutirimícuaro
urbo en Meksikio, vorto uzata kiel langotordilo
Enkonduko
La hispana (español), ankaŭ nomata la kastilia (castellano) estas latinida lingvo, kiu originis en la kastilia regiono en Hispanujo. Kiel aliaj latinidaj lingvoj ĝi evoluis el la parolata latina post la alveno de la romianoj en la Iberujon (218 a.K.). La koloniado de Ameriko, komencita en la 16a jarcento, disvastigis la hispanan tra grandaj areoj de ambaŭ amerikaj kontinentoj. Gajninte sian sendependecon, la novaj amerikaj landoj ekunuigis siajn lingvojn.
Proksimume 450 milionoj da homoj parolas la hispanan kiel gepatran lingvon, tial ĝi estas la dua plej parolata lingvo post la mandarenĉina laŭ la nombro de denaskaj parolantoj. Ĝin ankaŭ uzas 60 milionoj da homoj kiel duan lingvon, kaj 20 milionoj da studentoj kiel fremdan lingvon. Ĝi estas la tria plej ofte uzata lingvo en la interreto (182 milionoj da uzantoj). La hispana estas unu el la ses oficialaj lingvoj de la Unuiĝintaj Nacioj kaj ankaŭ uzata kiel oficiala lingvo de Eŭropa Unio, Mercosur, FIFA kaj pliaj internaciaj organizaĵoj.
Historio
-
Antaŭ la 3-a jarcento a.K.
Antaŭromia influo
-
3-a jarcento a.K. — 1-a jarcento p.K.
Romanigo de lberio, la latina anstataŭas la antaŭromiajn lingvojn
-
409 – 711
Migra periodo – visigota influo
-
711
Maŭraj invadoj – araba influo
-
722
Komenco de la Rekonkero
-
13-a jarcento
Alfonso la 10-a de Kastilio – komenco de ampleksa uzado de la kastilia lingvo (fondo de la toleda skolo de tradukistoj)
-
10-a ĝis 14-a jarcento
Mezepoka hispana
-
12-a ĝis 14-a jarcento
Lingvo de lirikaj poetoj
-
1492
Fino de la Rekonkero
-
1492
Publikigo de Grammatica de Antonio de Nebrija – la unua libro, kiu temas pri la strukturo de okcidenteŭropa lingvo krom la latina
-
1208
Unua universitato en Hispanio (universitato de Palencio)
-
15-a ĝis 17-a jarcento
Frua moderna hispana (klasika hispana)
karakterizata de aro da sonaj kaj gramatikaj ŝanĝoj, kiuj transformis la malnovan hispanan en modernan hispanan
-
15-a ĝis 17-a jarcento
Lingvo de malkovroj, komerco kaj misiistoj, disvastigo de la lingvo tra la Hispana imperio (influo de indianaj lingvoj)
.jpg){kind=link}
Kiel ĝiaj latinidaj parencaj lingvoj, la hispana spertis plurajn sistemajn sonŝanĝojn dum sia evoluo el la latina. Ĝi enkondukis diftongojn, kaj interese la komencaĵoj PL-, CL-, FL- iĝis palatalaj / ʎ /, skribitaj ll ekz.: plorare → llorar.
Skribosistemo kaj prononco
La hispana lingvo uzas la latinan alfabeton kun aldonita konsonanto, ñ, kiu reprezentas nazan palatsonon. La kvin vokaloj povas surhavi akutan supersignon.
- a
- á
- b
- c
- d
- e
- é
- f
- g
- h
- i
- í
- j
- k
- l
- m
- n
- ñ
- o
- ó
- p
- q
- r
- s
- t
- u
- ú
- ü
- v
- w
- x
- y
- z
Estas 5 digramoj (literparoj uzataj kune por reprezenti unu sonon): ch, ll, rr, gu kaj qu.
Gramatiko
La plej interesa estas kerna kaj sistema diferenco inter la indikativo kaj subjunktivo. Dum la indikativo aludas al realaj aŭ ŝajne realaj okazaĵoj, la subjunktivo uziĝas por esprimi dubon aŭ necertecon pri supozataj situacioj.
-
Llegaré aunque mi coche no funciona.
Mi venos, kvankam mia aŭto ne funkcias.(ind.).
(la parolanto scias, ke lia aŭto ne funkcias) -
Llegaré aunque mi coche no funcione.
Mi venos, eĉ se mia aŭto ne funkcios (subj.)
(la parolanto ne certe scias, ĉu la aŭto funkcios) -
Quizás lo pueden hacer.
Ili eble povas fari ĝin.
(la parolanto scias, ke ili kapablas, sed ne scias, ĉu ili faros ĝin) -
Quizás lo puedan hacer.
Eble ili povas fari ĝin.
(la parolanto ne certe scias, ĉu ili kapablas)
Fleksio de substantiva grupo:
| Vira | Ina | |
|---|---|---|
| la nigra kato | la ronda tablo | |
| Ununombro | el gato negro | la mesa redonda |
| Plurnombro | los gatos negros | las mesas redondas |
Fleksio de verba grupo:
La hispana havas 3 regulajn konjugaciojn (-ar, -er kaj -ir), ekz. hablar (paroli), comer (manĝi) kaj dormir (dormi), kaj plurdekojn da malregulaj verboj aŭ verbogrupoj. Duon-malregula eco estas vokalŝanĝiĝo inter radik-emfazataj kaj finaĵ-emfazataj formoj.
| Radikal-akcentita | Finaĵ-akcentita | |
|---|---|---|
|
querer
voli/ami |
quiero
mi volas/amas |
queremos
ni volas/amas |
|
dormir
dormi |
duermo
mi dormas |
dormimos
ni dormas |
Fleksia paradigmo por verboj je -er
| Ununombro | Plurnombro | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1-a persono | 2-a persono | 3-a persono | 1-a persono | 2-a persono | 3-a persono | |
| Indikativo | ||||||
| Nuntempo | como | comes | come | comemos | coméis | comen |
| Imperfekto | comía | comías | comía | comíamos | comíais | comían |
| Preterito | comi | comiste | comió | comimos | comisteis | comieron |
| Estonta tempo | comeré | comerás | comerá | comeremos | comeréis | comerán |
| Subjunktivo | ||||||
| Nuntempo | coma | comas | coma | comamos | comáis | coman |
| Imperfekto | comiera / comiese | comieras / comieses | comiera / comiese | comiéramos / comiésemos | comierais / comieseis | comieran / comiesen |
| Estonta tempo | comiere | comieres | comiere | comiéremos | comieres | comieren |
| - | ||||||
| Kondicionalo | comería | comerías | comería | comeríamos | comeríais | comerían |
| Imperativo | come | coma | comamos | comed | coman | |
Aldone, la sekvaj kompleksaj tensoj povas formiĝi pere de la helpa verbo haber, kun ekzemploj en la unua persono de singularo.
| Indikativo | Subjunktivo | |
|---|---|---|
| Kunmetita perfekta preterito | he comido | haya comido |
| Kunmetita pluskvamperfekto | había comido | hubiera comido/hubiese comido |
| Perfekta estonta tempo | habré comido | hubiere comido |
| Kunmetita kondicionalo | habría comido | - |
Vortformado kaj leksikono
Ĉirkaŭ 60% de la hispana vortprovizo konsistas el latindevenaj vortoj, ĉirkaŭ 10% venas de la greka, 10% de la gota, 10% de la araba kaj 10% de aliaj lingvoj (ekzemple ĝermanaj lingvoj, la eŭska, iberaj lingvoj, la kataluna, majaj lingvoj, la naŭatla, la keĉua, la ajmara kaj aliaj)
Arabaj vortoj en la hispana
La araba influo sur la hispana lingvo estas grava pro la islamana ĉeesto en la Ibera duoninsulo inter 711 kaj 1492. Tiujn vortojn oni ofte povas rekoni pro la komenca 'al-' (la araba difina artiklo).
-
aceituna
olivo -
albornoz
banvesto -
alboroto
tumulto, ĝojo -
alcalde
urbestro -
enchufar
konekti -
naranja
oranĝo
Influo de amerikaj denaskaj lingvoj
Malkovrante novajn landojn la hispanaj konkerantoj konfrontataj kun la amerika naturo malhavis vortprovizon, ili do pruntis la nomojn de miloj da bestoj, plantoj kaj lokoj el la indianaj lingvoj. Iuj el tiuj vortoj estas uzataj nur en limigitaj hispanparolataj areoj de la mondo, sed aliaj iĝis internacie konataj (ekzemple ĉokolado, tekilo aŭ pumo).
Hispanaj vortoj kun naŭatla origino
Dokumentitaj naŭatlaj vortoj en la hispana lingvo (plejparte parolata en Meksiko kaj Mezameriko) inkluzivas vastan liston de vortoj, kiuj reprezentas bestojn, plantojn, fruktojn kaj legomojn, nutraĵojn kaj trinkaĵojn kaj hejmajn ilojn.
Multaj el tiuj vortoj finiĝas per "-tl" en la naŭatla. Tiu vortfinaĵo, malfacile prononcebla por hispan-parolantoj, evoluis en la hispana al finaĵo "-te" (ekz. aŝolotlo = ajolote).
-
chapulín
akrido -
guajalote
meleagro -
ocelote
oceloto -
cacao
kakao -
chile
kapsiketo -
tomate
tomato -
chocolate
ĉokolado -
tequila
tekilo -
papalote
kajto
Keĉuaj vortoj en la hispana
-
pampa
pampo -
llama
lamo -
cancha
ludkampo -
puma
pumo -
cóndor
kondoro -
coca
kokao -
guano
guano
Dialektoj
La regionaj variantoj de la hispana estas diferencaj pli en la prononcmaniero kaj vortprovizo ol en la gramatiko. La plej grandaj diferencoj troviĝas inter la eŭropa hispana (ankaŭ nomata duoninsula hispana) kaj la latinamerika hispana sed diferencoj okazas ankaŭ ene de Hispanio kaj Hispanameriko.
Temaj vortoj
Amuzaj aŭ strangaj tradiciaj proverboj aŭ idiomoj
