Portugala

Língua portuguesa

Nombro da denaskaj parolantoj

Ĉirkaŭ 220 milionoj

Oficiala lingvo en

Brazilo (185 milionoj), Portugalio/Acoroj/Madejro (11 milionoj), Angolo (60.000), Mozambiko (30.000), Kaboverdo (25.000), Orient-Timoro, Ekvatora Gvineo, Gvineo Bisaŭa, Sao-Tomeo kaj Principeo, Makao, EU

Malplimulta lingvo en

Paragvajo (750.000), Sud-Afriko (617.000), Urugvajo (28.000), Goao (250.000)

Diaspora lingvo en

Francio (750.000), Usono (365.000), Kanado, Svisio, Belgio, Germanio (ĉ. 80.000), Luksemburgio (50.000), Venezuelo

Alfabeto
26 literoj

Gramatikaj kazoj
0

Lingvokodo
pt, por

Lingva tipologio
fleksia , subjektellaso , SVO

Lingvofamilio
Hindeŭropa, latinida

Nombro da dialektoj
Plurcento da dialektoj kaj kreollingvoj (en Eŭropo, Brazilo, Afriko kaj Azio). Almenaŭ unu dialekto (la galega) opinias sin mem lingvo.

La plej longa vorto

tetraclorodibenzoparadioxina

kemio, "tetraklorodibenzoparadiokseno"

desconstitucionalização

politiko, "senkonstituciigo"

hiperparatireoidismo

medicino, "hiperparatiroidismo"

Kurioza vorto aŭ frazo

aceitou

"li akceptis", ĉiuj kvin vokaloj en alfabeta ordo

uauaçu

brazila frukto

A aranha arranha a rã.

La araneo kaptoprenas la ranon.

Ih, ó o auê aí, ó!

"Hej, rigardu tiun batalon, rigardu", brazila portugala

Enkonduko

De eta angulo de la iberia duoninsulo la portugala lingvo disvastiĝis foren kaj disen per la ŝipoj de marbazita imperio. Survoje al orientaziaj riĉaĵoj la portugalaj ŝipoj fondis komerclokojn kaj fortikaĵojn laŭ la marbordo de Afriko, en Barato (Goa), Ĉinio (Makao) kaj laŭ strategie gravaj ŝipvojoj (Kaboverdo, Orienta Timoro). Sed 90 % el la maristoj mortis en ĉiu vojaĝo, kaj ne okazis granda transigo de loĝantaro. Pli proksime Portugalio setlis la Acorojn kaj Madejron, ambaŭ nun kun propraj dialektoj, kaj la insuloj fariĝis gravaj bazoj por plia ekspansio. Sed la vera majstraĵo de la portugala ekspansio estis Brazilo. Tiu lando fariĝis fandejo de indianaj, portugalaj kaj — danke al senkompata kaj grandskala sklavkomercado — afrikaj genoj. Dum la procezo la portugala lingvo, eŭropaj malsanoj kaj la “bandeirantes” (sklavĉasantoj) pereigis milojn da indianaj lingvoj kun nur unu serioza konkuranto, la Tupi-bazita Lingua Geral, kiu dum du jarcentoj estis vaste uzita, precipe en la amazonia regiono. Hodiaŭ la granda plimulto de portugal-parolantoj estas brazilanoj kaj kie presiloj iam estis malpermesitaj per reĝa dekreto, telenovela sapoperoj nun inversigas la kulturan fluon inter Portugalio kaj ĝia iama kolonio.

Historio

409 – 711

Migra periodo
Visigota influo
711

Maŭra invado
Araba influo
9-a ĝis 11-a jarcento

Komenco de la Rekonkero: Galegio
1095

Sendependa Portugalio
12-a ĝis 14-a jarcento

Lingvo de kantoj
1249

Fino de la Rekonkero
1290

Unua portugala universitato
15-a kaj 16-a jarcentoj

Lingvo de malkovrantoj, komercisto kaj misiistoj, imperio
1419 – 1420

Madejro
1427 – 1431

Acoroj
1498

Kolkato (Barato)
1500

Ekspedicio de Cabral: Brazilo
1510

Goao (Barato)
1557

Makao (Ĉinio)
1580 ‒ 1640

Unio kun Hispanio
1755 ‒ 1779

Periodo de reformo de Pombal
1807

Napoleona invado, la reĝa kortego translokiĝas al Brazilo
1822

Sendependiĝo de Brazilo
1960 ‒ 1970

Senkoloniigaj militoj en Afriko, fuĝo de milionoj da portugaloj

Tempa mapo montranta lingvan evoluon en sudokcidenta Eŭropo

Fonto: Wikimedia Commons

Kiel ĝiaj latinidaj fratlingvoj, la portugala trairis sistemajn sonŝanĝojn dum ĝia evoluo el komunaj latinaj radikoj. Sed kvankam ĝi ĝenerale plej parencas al la hispana, la portugala lingvo similas la italan kaj katalunan laŭ vokaloj retenante la originajn latinajn vokalojn kie la hispana kaj franca enkondukis diftongojn.

Skribosistemo kaj prononco

La portugala uzas ordinaran latinan alfabeton, sed inkluzivas ç kaj permesas supersignojn super vokaloj. Tiuj supersignoj ne estas simple akcent-markiloj, sed havas fonetikan signifon.

La portugala ortografio estas sufiĉe regula, kaj en la plej multaj kazoj la (norma) prononco konkludeblas surbaze de la skribita vorto. La lingvo havas altan vokalo-konsonanto-proporcion, trajto eĉ pli emfazita en la brazila portugala, kiu perfektigas jamb-silaban ritmon tiagrade ke ĝi, en parola lingvo, enŝovas kromajn vokalojn por rompi konsonantoĉenojn, ekz. pi-si-co-lo-gi-a anstataŭ psicologia (psikologio). En Portugalio, aliflanke, la vokaloj malfortiĝas tiom, ke la rezulto sonas kiel nekomprenebla konsonantokaĉo en brazilaj oreloj, ekz. Frnandpssoa anstataŭ Fer-nan-do Pe-sso-a (fama portugala poeto). Kompreneble la pli ritma brazila versio generis viglan danckulturon, dum la funebra melankolio de portugala fado igos vin plori pli ol danci.

Gramatiko

Fleksio de substantivaj grupoj:

	Vira	Ina
	la nigra ĉevalo	la ronda tablo
Ununombro	o cavalo preto	a mesa redonda
Plurnombro	os cavalos pretos	as mesas redondas

Fleksio de verbaj grupoj:

La portugala havas 3 regulajn konjugaciojn (-ar, -er, kaj -ir), ekz. falar (paroli), comer (manĝi) kaj dormir (dormi) kaj plurajn dekojn da neregulaj verboj aŭ verbgrupoj. Duon-regula trajto estas vokalŝanĝo inter radik-akcentitaj kaj finaĵ-akcentitaj vortformoj kaj inter malhelaj (a/o) kaj helaj (e/i) vokalfinaĵoj.

	Radikal-akcentita	Finaĵ-akcentita
dormir dormi	durmo mi dormas	dormimos ni dormas

	Finaĵo kun malhela vokalo	Finaĵo kun hela vokalo
consentir konsenti	consinto mi konsentas	consente li/ŝi konsentas

Indikativo
comer manĝi	Ununombro			Plurnombro
	1-a persono	2-a persono	3-a persono	1-a persono	2-a persono	3-a persono
Nuntempo	como	comes	come	comemos	comeis	comem
Imperfekto	comia	comias	comia	comíamos	comíeis	comiam
Preterito	comi	comeste	comeu	comemos	comestes	comeram
Pluskvamperfekto	comera	comeras	comera	comêramos	comêreis	comeram
Estonta tempo	comerei	comerás	comerá	comeremos	comereis	comerão
Subjunktivo
Nuntempo	coma	comas	coma	comamos	comais	comam
Imperfekto	comesse	comesses	comesse	comêssemos	comêsseis	comessem
Estonta tempo	comer	comeres	comer	comermos	comerdes	comerem
-
Kondicionalo	comeria	comerias	comeria	comeríamos	comeríeis	comeriam
Imperativo		come	(coma)	(comamos)	comei	(comam)
Persona infinitivo	comer	comeres	comer	comermos	comerdes	comerem

Krome eblas formi la sekvajn kunmetitajn tempojn uzante la helpverbon ter (havi), kun ekzemploj en la unua persono:

	Indikativo	Subjunktivo
Kunmetita perfekta preterito	tenho comido	tenha comido
Kunmetita pluskvamperfekto	tinha comido	tivesse comido
Perfekta estonta tempo	terei comido	tiver comido
Kunmetita kondicionalo	teria comido	-

Vortformado kaj leksikono

La portugala ne estas kunmetema lingvo permesante nur prefiksojn (ekz. hiper- "hiper-") kaj sufiksojn (ekz. -ização "-igo"), sed ne kunmetadon de radikoj. Tial la plej longaj vortoj en la lingvo estas sciencaj vortoj kun grekaj aŭ latinaj radikoj (kemio, medicino, sociologio).

Arabaj vortoj en eŭropa portugala

Profunde enradikiĝintaj en la eŭropa varianto de la portugala estas multaj arabaj vortoj el pli ol 500 jaroj de islama regado kaj reconquista (rekonkero). Eblas ofte rekoni arabajn pruntaĵojn per vortkomenca “al-” (la araba artikolo).

arroz
rizo
safra
rikolto
aduana
dogano
alface
laktuko
javali
apro
maroma
ŝnuro

Tupiaj vortoj en brazila portugala

La portugaloj falis en lingvistikan vakuon, kiam ili konfrontiĝis kun la brazila naturo kaj pruntis dekmilojn da best- kaj plant- kaj loknomoj el indianaj lingvoj, precipe Tupí kaj ĝia jezuit-normigita versio Lingua Geral.

capivara (la plej granda ronĝulo en la mondo)
loknomoj kun la finaĵo -açu ("granda"), ekz. la giganta akvofalo Iguaçu ("granda akvo")
mirim ("eta"), ekz. táxi-mirim (mini-taksio)
capim (herbo, slanga uzo: mono)

Angolaj vortoj en la portugala

La manĝaĵoj kaj religio de angolaj sklavoj fariĝis esenca parto de la brazila animo, kaj kontribuis kulturikonojn kiel ekz. feijoada (fazeolstufaĵo) kaj exu (spiritista demono).

Dialektoj

La portugala havas nur 2 skribitajn normojn uzatajn en instruado: Eŭropa (luzitana) portugala kaj brazila portugala - situacio kiu kompareblas al la ortografia-leksika disiĝo de brita kaj usona angla, sed spicita kun kelkaj gramatikaj diferencoj ankaŭ. La dialekta pejzaĝo de parolata portugala, aliflanke, aspektas sufiĉe bunta el kaj akĉenta kaj vortproviza vidpunktoj. Ekzistas 10 ĉefaj dialektoj en Portugalio kaj ĝiaj insuloj. Inter la portugalaj dialektoj en Hispanio la galega elstaras. Pro politikaj kialoj ĝi ofte eĉ estas prezentita kiel memstara lingvo. En Brazilo dialektoj elmontras multajn leksikajn trajtojn de indianaj kaj afrikaj lingvoj kaj de aliaj eŭropaj enmigradolingvoj. Restas portugalaj dialektoj en ĉiuj anguloj de la iama imperio. La aktuala reviviĝo de la portugala en Angolo kaj Mozambiko ekigis fortan normigo-iniciaton, kiu flankefike damaĝas al la dialektoj. Fine ekzistas ankoraŭ kelkaj portugalaj kreollingvoj, kiuj ne estas dialektoj proprasence, sed lingvoj evoluintaj el portugalaj piĝinoj: Kabuverdiano (Kaboverda), Forro (Sao-Tomeo kaj Principeo) kaj Papiamento (Nederlandaj Antiloj).

Dialekta mapo de kontinenta Portugalio kaj aliaj latinidaj lingvoj

Fonto: Wikimedia Commons

Portugués septetrional
Portugués central
Portugués litoral
Portugués meridional

Gallego occidental
Gallego central
Gallego oriental
Gallego jalimés

Mirandés
Asturiano occidental o Leonés
Asturiano central
Asturiano oriental
Montañés
Alto-Extremeño

Español septentrional
Español meridional
Español andaluz

Aragonés

Valenciano
Catalán occidental
Catalán oriental
Catalán septentrional
Alguerés
Balear

Gascón
Languedociano
Provenzal
Limosín
Auvernense
Vivaroalpino

Portugala

Nombro da denaskaj parolantoj

Oficiala lingvo en

Malplimulta lingvo en

Diaspora lingvo en

La plej longa vorto

Kurioza vorto aŭ frazo

Enkonduko

Historio

409 – 711

711

9-a ĝis 11-a jarcento

Komenco de la Rekonkero: Galegio

1095

12-a ĝis 14-a jarcento

1249

1290

15-a kaj 16-a jarcentoj

Lingvo de malkovrantoj, komercisto kaj misiistoj, imperio

1419 – 1420

1427 – 1431

1498

1500

1510

1557

1580 ‒ 1640

1755 ‒ 1779

1807

1822

1960 ‒ 1970