węgierski

Magyar nyelv

Liczba rodzimych mówców

ok. 15 mln

Oficjalny język

Węgry: prawie 10 mln użytkowników, UE

Język mniejszości

Rumunia (2 mln), Słowacja (1 mln), Ukraina (250.000), Serbia, Chorwacja, Słowenia (razem ok. 700.000) i Austria (50 000), język regionalny na Słowacji w Serbii i Słowenii.

Język diaspory

USA, Kanada, Izrael, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Brazylia, Rosja, Australia, Argentyna, Chile

Alfabet
44 (alfabet łaciński + á é í ó ö ő ú ü ű)

Przypadki
18

Kod językowy
hu, hun

Typologia językowa
aglutynacyjny , tworzenie złożeń (compositów) , harmonia samogłosek , opuszczający zaimki w podmiocie (pro-drop) , wolny szyk w zdaniu, SVO /SOV

Rodzina językowa
język ugryjski, największy spośród języków ugro-fińskich (w obrębie rodziny języków uralskich)

Liczba dialektów
10

Najdłuższy wyraz

folyamatellenőrzésiügyosztályvezetőhelyettesképesítésvizsgálat

zapytanie co do kwalifikacji zastępcy departamentu do spraw kontroli procesu

megszentségteleníthetetlenség

cecha, której nie da się sprofanować

Ciekawy wyraz lub zdanie

W języku węgierskim jest wiele dźwięków e. Gra językowa Esperente polega na wyłącznym używaniu słów zawierających samogłoski e, np.

Egy remek rendszer, mellyel embereket, meg rengeteg elemet megkereshetsz.

Wspaniały system, który pomaga znaleźć ludzi i dużo innych rzeczy (Internet).

Lelkesen egekbe menetel hegyekben.

On wspina się na górę z entuzjazmem.

Zdanie wyłącznie z ö /ø/:

Öt török öt görögöt dögönyöz örökös örömök között.

Pięciu Turków bije pięciu Greków z wieczną przyjemnością.

Interesujące fakty

Porządek nazwiska, adresu i daty różni się od tego w innych językach europejskich:

Nazwisko + imię:
Kovács Mária, Kiss Péter
Miasto, ulica, numer:
Budapest, Gizella utca 3
Rok, miesiąc, dzień:
2013.08.10.

Historia

Język węgierski posiada historię kilku tysięcy lat, sięgającą aż do Azji. Jest najczęściej uważany za członka rodziny ugrofińskiej. Język węgierski oddzielił się od większości języków ugrofińskich około 3000 lat temu w pobliżu Uralu. Na kształt tego języka ogromny wpływ wywierały języki tureckie. Brakuje pisemnego dokumentu z prehistorii języka węgierskiego.

Struktura aglutynacyjna i część podstawowego słownictwa (wyrazy kéz ‘ręka’, vér ‘krew’, ló ‘koń’, hal ‘ryba’, víz ‘woda’, itd.) są podobne do ich fińskich odpowiedników. Zobacz także podobne słowa w językach ugro-fińskich. Spora część starego zasobu słów ma swoje źródło w językach tureckich, np. gyümölcs ‘owoc’, alma ‘jabłko’, búza ‘pszenica’, sajt ‘ser’, sör ‘piwo’, bor ‘wino’, disznó ‘świnia’.

System pisma i wymowa

Stary węgierski system pisma, zwany alfabetem rovás (pismo runiczne – zapisywane od prawej do lewej), został zastąpiony alfabetem łacińskim za panowania pierwszego króla Węgier Stefana I (rządził w latach 997-1038).

Źródło: Wikimedia Commons

Język węgierski posiada 14 samogłosek i 25 spółgłosek pisanych za pomocą podstawowego alfabetu łacińskiego oraz 9 liter ze znakami diakrytycznymi (á, é, í, ó, ö, ő, ú, ü, ű).

Każda samogłoska ma swoją krótką i długą wersję, oznaczoną za pomocą „akcentu” nad literą. Uwaga: kor ‘wiek’ – kór ‘choroba’!

Litera	Przykład
a	nagy (duży)
á	lány (dziewczyna)
e	nem (nie)
é	szép (piękny)
i	kicsi (mały)
í	ír (pisać)
o	mozi (film)
ó	jó (dobry)
ö	jön (przychodzić)
ő	főnök (szef)
u	kutya (pies)
ú	úgy (w ten sposób)
ü	ügy (sprawa)
ű	sűrű (gęsty)

Każda spółgłoska może mieć swoją długą wersję, która jednak nie występuje na początku wyrazu (np. ebben ‘w tym’, szebb ‘milszy’). Uwaga: megy ‘idzie’ – meggy ‘wiśnia’!

Litera	Przykład
p	szép (piękny)
b	barát (przyjaciel)
t	téma (temat)
d	dél (południe)
ty	tyúk (kura, kwoka)
gy	gyerek (dziecko)
k	kicsi (mały)
g	hideg (zimny)
f	fa (drzewo)
v	van (jest)
sz	szép (piękny)
z	az (to, ten)
s	és (i, oraz)
zs	zsák (torba)
h	hír (wiadomość)
c	cél (cel)
cs	csak (tylko)
dz	edz (twardnieć)
dzs	dzsessz (jazz)
m	ma (dzisiaj)
n	nem (nie)
ny	anya (matka)
l	lány (dziewczyna)
r	ír (pisać)
j, ly	jön, lyuk (przychodzić, dziura)

Wymowa węgierska jest dość regularna i gładka.

Gramatyka

Język węgierski ma specjalną strukturę, gdzie większość funkcji gramatycznych i syntaktycznych wyraża się poprzez elementy wyrazowe przyklejone do rdzenia podstawowego wyrazu (język aglutynacyjny).

Aglutynacyjny charakter języka węgierskiego oznacza, że dany wyraz często składa się z kilku elementów wyrazowych (morfemów), które mają swoje własne funkcje. Przejmują one rolę pojedynczych słów, takich jak przyimki czy przymiotniki dzierżawcze itp. w językach indoeuropejskich.

Forma rzeczownika może powstawać w następujący sposób: sufiks liczby mnogiej lub sufiks dzierżawczy (odpowiednik mój, twój, jego itd.), sufiks posiadacza i końcówki przypadków dołącza się do podstawowego wyrazu (zobacz barátoméban).

Oto 18 końcówek przypadków (ich liczba jest dyskusyjna):

	Końcówka	Przykład
Mianownik	/-	barát (przyjaciel)
Biernik	-t/at/ot/et/öt	barátot (przyjaciela)
Celownik	-nak/nek	barátnak (przyjacielowi)
Narzędnik	-val/vel	baráttal ((z) przyjacielem)
Kauzalno-finalny	-ért	barátért (dla przyjaciela)
Translativus-factivus	-vá/vé	baráttá ((zmienić się w) przyjaciela)
Inessivus	-ban/ben	barátban (w przyjacielu)
Superessivus	-n/on/en/ön	baráton (na przyjacielu)
Adessivus	-nál/nél	barátnál (u przyjaciela)
Sublativus	-ra/re	barátra (na przyjaciela)
Delativus	-ról/ről	barátról (o przyjacielu)
Illativus	-ba/be	barátba (w przyjaciela)
Elativus	-ból/ből	barátból (z przyjaciela)
Allativus	-hoz/hez/höz	baráthoz (do przyjaciela)
Ablativus	-tól/től	baráttól (od przyjaciela)
Terminativus	-ig	barátig ((w górę) do przyjaciela)
Formativus	-ként	barátként (jak przyjaciel)
Essivus formalis	-ul/ül	barátul (jako przyjaciel)

Rzeczowniki w języku węgierskim mogą przybierać aż do 1000 różnych form! Istnieją tam także postpozycje, takie jak előtt ‘przed’, mögött ‘za’, np. a ház mögött ‘za domem’.

Przypadki lokatywne (i postpozycje) wyrażają konsekwentnie pochodzenie, miejsce i kierunek, tak jak w języku fińskim:

skąd	gdzie	dokąd
házból (przyjść) z domu	házban (być) w domu	házba (iść) do domu
ház mögül (przyjść) zza domu	ház mögött (być) za domem	ház mögé (iść) za dom

Słowotwórstwo i słownictwo

Tworzenie słów w języku węgierskim jest produktywne. Sufiksu -ság/ség można zawsze użyć do utworzenia pojęcia abstrakcyjnego, jak w jóság (dobro) i szépség (piękno). Nowe czasowniki można łatwo stworzyć z rzeczowników za pomocą sufiksu -z lub -l:

számítógép (komputer) → számítógépez(ik) (pracować/bawić się na komputerze)
internet → internetez (korzystać z internetu)
blog → blogol (pisać blog)

Tworzenie złożeń jest powszechne w węgierskim (dlatego istnieje w nim wiele długich słów), np.

állatkert
zwierzę + ogród ‘ogród zoologiczny’
kávéfőző
kawa + urządzenie do gotowania ‘ekspres do kawy’

Wyraz tan (‘nauka, praca dyplomowa’) jest podstawą wielu wyrazów:

tanár
nauczyciel
tanít
nauczać, uczyć
tanul
uczyć się
tanuló
uczeń
tanulékony
zdolny
tanulatlan
niewykształcony
megtanulható
możliwy do nauczenia się
tanulmány
nauka/praca pisemna
nyelvtan
nauka o języku (gramatyka)
hangtan
nauka o dźwiękach (fonetyka)
számtan
nauka o liczbach (arytmetyka)
állattan
nauka o zwierzętach (zoologia)
növénytan
nauka o roślinach (botanika)
géptan
nauka o maszynach (mechanika)
hittan
nauka o wierze (nauczanie religii)
tankönyv
książka do nauki (podręcznik)

Derywacje czasownika ad ‘dać’ poprzez przedrostki czasownikowe pokazują zakres zmiany znaczenia:

átad
wręczyć, przekazać
bead
poddać się, ulec
belead (mindent)
dać z siebie wszystko
elad
sprzedać
előad
prezentować, wykonywać, wystawiać
felad
poddać się, porzucić
hátraad
oddać
hozzáad
dodać
idead
dać
kiad
wydać, opublikować
lead
wręczyć, podać, dostarczyć
odaad
dać
összead
podsumować
ráad
ubrać (się)
továbbad
podać
túlad vmin
pozbyć się

W języku węgierskim nie istnieje rodzaj gramatyczny, nie ma nawet osobnych zaimków dla wyrażenia ona i on. Istnieje tylko jeden – ő, używany w celu podkreślenia czegoś. Można przeczytać wiele stron powieści, nie znając przy tym płci bohaterów.

W relacjach rodzinnych ważny jest wiek; istnieją pojedyncze wyrazy na określenie młodszej húg i starszej nővér siostry, ale brak słowa znaczącego po prostu ‘siostra’. To samo dotyczy brata, gdzie rozmówca musi sprecyzować względny wiek za pomocą słów öcs lub bátya.

Nazwy części ciała, które występują w parach, używane są w liczbie pojedynczej:

Szép szeme van
piękne oko + jego/jej jest/ma
On/ona ma piękne oczy.

Nie ma rozróżnienia pomiędzy drzewem i drewnem, ponieważ istnieje wspólna nazwa fa. Tak jak po polsku, węgierski nie rozróżnia między skórą ludzką i zwierzęcą (ang. skin) oraz skórą np. na buty (ang. leather), gdyż oba słowa wyrażane są za pomocą bőr.

Lingvopedia