Hungara

Magyar nyelv

Nombro da denaskaj parolantoj

proksimume 15 milionoj

Oficiala lingvo en

Hungario: proksimume 10 milionoj da parolantoj, EU

Malplimulta lingvo en

Rumanio (2 milionoj), Slovakio (1 miliono), Ukrainio (250 000), Serbio, Kroatio, Slovenio (kune 700.000) kaj Aŭstrio (50 000), regiona lingvo en Slovakio, Serbio kaj Slovenio.

Diaspora lingvo en

Usono, Kanado, Israelo, Germanio, Francio, Britio, Brazilo, Rusio, Aŭstralio, Argentino, Ĉilio

Alfabeto
44 (latina alfabeto + á é í ó ö ő ú ü ű)

Gramatikaj kazoj
18

Lingvokodo
hu, hun

Lingva tipologio
aglutina , vortkunmetado , vokala harmonio , subjektellaso , libera vortordo, SVO /SOV

Lingvofamilio
Ugra lingvo, la plej granda membro de la finn-ugraj lingvoj (ene de la urala lingvofamilio)

Nombro da dialektoj
10

La plej longa vorto

folyamatellenőrzésiügyosztályvezetőhelyettesképesítésvizsgálat

enketo de kvalifiko por vicestro de proceskontrola departemento

megszentségteleníthetetlenség

La eco ne kapabli malsanktiĝi

Kurioza vorto aŭ frazo

La hungara uzas multajn e sonojn, kaj lingvoludo Esperente konsistas el uzo de vortoj kun nur e vokaloj, ekz.

Egy remek rendszer, mellyel embereket, meg rengeteg elemet megkereshetsz.

Bonega sistemo, kiu povas helpi trovi homojn kaj multe da aliaj aferoj (Interreto).

Lelkesen egekbe menetel hegyekben.

Li surgrimpas la monton kun entuziasmo.

Frazo nur kun ö /ø/:

Öt török öt görögöt dögönyöz örökös örömök között.

Kvin turkoj batas kvin grekojn kun eterna plezuro.

Interesaj faktoj

La ordo de nomo, adreso kaj dato malsamas ol en aliaj eŭropaj lingvoj:

Familinomo + personnomo:
Kovács Mária, Kiss Péter
Urbo, strato, numero:
Budapest, Gizella utca 3
Jaro, monato, tago:
2013.08.10.

Historio

La hungara lingvo havas historion de plurmil jaroj reirantan al Azio. Ĝi estas ĝenerale konsiderata kiel finn-ugra lingvo. Ĝi disiĝis de la plimulto de la aliaj finn-ugraj lingvoj antaŭ proksimume 3000 jaroj proksime de la Ural-montaro. Ĝin tre influis la tjurkaj lingvoj. Ne estas skribita dokumento el la prahistorio de la hungara.

La aglutina strukturo kaj parto de la baza vortprovizo (la vortoj kéz 'mano', vér 'sango', ló 'ĉevalo', hal 'fiŝo', víz 'akvo', k.t.p.) montras similecon kun la finna. Vidu ankaŭ rilatajn vortojn en finn-ugraj lingvoj. Konsiderinda parto de ĝia malnova vortprovizo spureblas en tjurkaj lingvoj, ekz gyümölcs 'frukto', alma 'pomo', búza 'tritiko', sajt 'fromaĝo', sör 'biero', bor 'vino', disznó 'porko'.

Skribosistemo kaj prononco

Malnova hungara skribo, la tiel nomata rovás alfabeto (runa skribo - de dekstre maldekstren) estis ŝanĝita al latina alfabeto sub la unua hungara reĝo Stefano la unua (regis inter 997-1038).

Fonto: Wikimedia Commons

La hungara havas 14 vokalojn kaj 25 konsonantojn skribitajn per la baza latina alfabeto kaj 9 literojn kun diakritaj signoj(á, é, í, ó, ö, ő, ú, ü, ű).

Ĉiu vokalo havas mallongan kaj longan versiojn indikitajn per supersigno. Atentu: kor = 'aĝo' - kór = 'malsano'!

Litero	Ekzemplo
a	nagy (granda)
á	lány (knabino)
e	nem (neniu, ne)
é	szép (bela)
i	kicsi (malgranda)
í	ír (skribi)
o	mozi (kinejo)
ó	jó (bona)
ö	jön (venu)
ő	főnök (estro)
u	kutya (hundo)
ú	úgy (ŝati tion)
ü	ügy (afero)
ű	sűrű (densa)

Ĉiu konsonanto povas havi longan version, sed ne komence de vorto (ekz ebben 'en ĉi', szebb 'agrabla'). Atentu: megy = 'iras' - meggy '(acida) ĉerizo'!

Litero	Ekzemplo
p	szép (bela)
b	barát (amiko)
t	téma (temo)
d	dél (tagmezo)
ty	tyúk (kokino)
gy	gyerek (infano)
k	kicsi (malgranda)
g	hideg (malvarma)
f	fa (arbo)
v	van (estas)
sz	szép (bela)
z	az (la)
s	és (kaj)
zs	zsák (sako)
h	hír (novaĵo)
c	cél (celo)
cs	csak (nur)
dz	edz (malmoligi)
dzs	dzsessz (ĝazo)
m	ma (hodiaŭ)
n	nem (neniu, ne)
ny	anya (patrino)
l	lány (knabino)
r	ír (skribi)
j, ly	jön, lyuk (venu, truo)

La hungara prononco estas tute regula kaj glata.

Gramatiko

La hungara havas specialan strukturon, kie la plejmulto de gramatikaj kaj sintaksaj funkcioj esprimiĝas per vortelementoj gluitaj al la radiko de la baza vorto (aglutina lingvo).

La aglutineco de la hungara signifas, ke vortformoj ofte konsistas el pluraj vorteroj (morfemoj), havantaj sian propran funkcion. Ili transprenas la rolon de apartaj vortoj, kiaj prepozicioj aŭ posedaj adjektivoj, en la hindeŭropaj lingvoj.

Substantiva vortformo povas estiĝi jene: la sufikso de plurnombro aŭ poseda sufikso (ekvivalento de mia, via, lia k.t.p.), la posedanta sufikso kaj la kaza finaĵo aldoniĝas al la baza vorto (vidu barátoméban).

Jen la 18 kazaj finaĵoj:

	Finaĵo	Ekzemplo
Nominativo	/-	barát (amiko)
Akuzativo	-t/at/ot/et/öt	barátot (amikon)
Dativo	-nak/nek	barátnak (al amiko)
Instrumentalo	-val/vel	baráttal (kun amiko)
Kaŭza-fina kazo	-ért	barátért (por amiko)
Transformiĝa kazo	-vá/vé	baráttá (en amikon)
En-kazo	-ban/ben	barátban (en amiko)
Sur-kazo	-n/on/en/ön	baráton (sur amiko)
Ĉe-kazo	-nál/nél	barátnál (ĉe amiko)
Al-sur-kazo	-ra/re	barátra (sur amikon)
De-sur-kazo	-ról/ről	barátról (pri amiko)
Al-en-kazo	-ba/be	barátba (en amikon)
El-kazo	-ból/ből	barátból (el amiko)
Al-kazo	-hoz/hez/höz	baráthoz (al amiko)
Ablativo	-tól/től	baráttól (de amiko)
Ĝis-kazo	-ig	barátig (ĝis amiko)
Modala esivo	-ként	barátként (amike)
Formala esivo	-ul/ül	barátul (kiel amiko)

Hungaraj substantivoj povas havi ĝis 1000 malsamajn formojn! Ankaŭ ekzistas postpozicioj en hungara, kiel előtt (antaŭ), mögött (malantaŭ): a ház mögött (malantaŭ la domo).

La lokaj kazoj (kaj postpozicioj) konsekvence esprimas originon, lokon kaj direkton, kiel en la finna:

De kie	Kie	Kien
házból (veni) el domo	házban (esti) en domo	házba (iri) en domon
ház mögül (veni) de malantaŭ domo	ház mögött (esti) malantaŭ domo	ház mögé (iri) malantaŭ domon

Vortformado kaj leksikono

Vortfarado en la hungara estas produktema. La sufikso -ság/ség ĉiam uzeblas por produkti abstraktan nocion, kiel en jóság (boneco) kaj szépség (beleco). Novaj verboj facile fareblas el substantivoj per la sufikso -z aŭ -l:

számítógép (komputilo) → számítógépez(ik) (Komputi)
Interreto → internetez (uzi la Interreton)
blogo → blogol (blogi)

Kunmetado estas tre komuna en la hungara (ekzistas do multaj longegaj vortoj), kiaj:

állatkert
besto+ĝardeno "bestoĝardeno"
kávéfőző
kafo+boligilo "kafperkolilo"

La vorto tan ('studo, tezo') estas la bazo de multaj aliaj vortoj:

tanár
instruisto
tanít
instrui
tanul
lerni
tanuló
lernanto
tanulékony
lernkapabla
tanulatlan
needukita
megtanulható
lernebla
tanulmány
studo
nyelvtan
lingvostudo (gramatiko)
hangtan
sonstudo (fonetiko)
számtan
nombrostudo (aritmetiko)
állattan
bestostudo (zoologio)
növénytan
plantostudo (botaniko)
géptan
maŝinstudo (mekaniko)
hittan
kredostudo (religi-instruado)
tankönyv
studlibro

La derivado de la verbo ad ('doni') per verbo-prefiksoj montras la amplekson de la sencoŝanĝo:

átad
transdoni
bead
endoni
belead (mindent)
enmeti (ĉion) en ĝin
elad
vendi
előad
prezenti
felad
rezigni
hátraad
retrodoni
hozzáad
aldoni
idead
doni
kiad
publikigi
lead
transdoni
odaad
doni
összead
adicii
ráad
vesti
továbbad
pasigi
túlad vmin
liberigi sin de io

Ekzistas neniu gramatika genro en la hungara, eĉ ne ekzistas apartaj pronomoj por ŝi kaj li, nur unu ő (uzata nur emfaze). Eblas legi multajn paĝojn de romano sen scii la sekson de la rolantoj.

En la familiaj rilatoj aĝo gravas. Ekzistas simplaj vortoj por pli juna fratino húg kaj pli aĝa fratino nővér, sed ne simpla vorto por fratino kaj ili uziĝas normale parolante pri familio. La samo veras por frato, kie la parolanto devas esprimi la relativan aĝon per öcs aŭ bátya.

Korpopartoj ekzistantaj en paroj uziĝas ununombre:

Szép szeme van
bela okulo+ŝia estas
Ŝi/li havas belajn okulojn.

Ekzistas neniu diferenco inter arbo kaj ligno, ambaŭ estas fa, inter haŭto kaj ledo, ambaŭ estas bőr.

Lingvopedio