Przejdź do treści

czeski

Český jazyk

Liczba rodzimych mówców

około 10 milionów

Oficjalny język

Republika Czeska, UE; może być używany w oficjalnej komunikacji w Republice Słowackiej

Język mniejszości

Austria, Niemcy, Chorwacja, Republika Słowacka

Język diaspory

Bułgaria, Chorwacja, Polska, Rumunia, Serbia, UK, Ukraina, Argentyna, Australia, Brazylia, Kanada, USA

Alfabet
zmodyfikowany alfabet łaciński / 42
Przypadki
7
Kod językowy
cs, cze, ces
Typologia językowa
fleksyjny , opuszczający zaimki w podmiocie (pro-drop) , SVO
Rodzina językowa
rodzina języków indoeuropejskich (zachodnia gałąź języków słowiańskich wraz ze słowackim, polskim, łużyckim i dwoma językami wymarłymi, tj. połabskim i słowińskim)
Liczba dialektów
pięć głównych grup; silna obecność potocznego języka czeskiego w przeciwieństwie do języka literackiego (dyglosja)

Najdłuższy wyraz

nejnezkomercionalizovávatelnejšího
„niemożliwy do skomercjalizowania” w stopniu najwyższym, dopełniaczu liczby pojedynczej rodzaju męskiego
nejneznepravděpodobnostňovávatelnějšího
„w sposób najbardziej stały nie-niemożliwy do uprawdopodobnienia” w stopniu najwyższym, dopełniaczu lub bierniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego

Ciekawy wyraz lub zdanie

Strč prst skrz krk.
Przebij palcem szyję.
(także w słowackim)

Wprowadzenie

Oficjalna nazwa kraju brzmi Česká republika. Nie istnieje krótsza oficjalna nazwa.

Kraj dzieli się na kilka regionów historycznych – część zasadnicza nosi nazwę Čechy (Czechy – nazwa ta została użyta dla określenia całego kraju), Morava (Morawy) i Slezsko (czeska część Śląska, która geograficznie i administracyjnie jest częścią Moraw). Krótko mówiąc, Czechy składają się z Czech i Moraw, a z kolei Morawy składają się z Moraw i Śląska. Sytuację pogarsza fakt, że przymiotnik český oznacza zarówno cygański, jak i czeski.

Źródło: Wikimedia Commons

Rozpad Czechosłowacji w 1993 roku pozostawił to państwo bez zadowalającej krótkiej nazwy. Najbardziej oczywista nazwa Česko (lewa część Czechosłowacji) była postrzegana jako dziwaczna. Po 20 latach stała się bardziej powszechna, lecz wciąż nie jest ogólnie akceptowana.

W angielskim termin Czechia raczej się nie przyjął. Bohemia jest używana jako nazwa krainy historycznej oraz regionu. Kolejną propozycję stanowiły Czech lands („kraje czeskie”, analogicznie do Netherlands), jednak nazwa ta nie jest krótsza, tak więc rzeczywistą nazwą pozostaje Republika Czeska (ang. Czech Republic).

Historia

  • X wiek

    Pierwsze pisane dokumenty (glosy w łacińskich manuskryptach)

  • XII - XV wiek

    „Staroczeski” – pierwsze prawdziwe dokumenty pisane, np. Kronika Dalimila, Alexandreis (epos z motywami rycerskimi), legendy etc.

  • XIV wiek

    Stabilizacja ortografii (dwuznaki)

  • 1410

    Orthographia Bohemica Jana Husa, systematyczne wprowadzenie znaków diakrytycznych (nie przyjęte w tamtych czasach)

  • 1533

    Náměšťská mluvnice – pierwsza drukowana gramatyka języka czeskiego

  • 1564 – 1593

    Bible kralická (pierwsze i bardzo wpływowe tłumaczenie Biblii)

  • XVI - XVII wiek

    Kulminacja czeskiego standardowego, rozwój literatury naukowej i kronik; bratrský pravopis (ortografia Braci Czeskich)

  • 1603

    Grammaticae Bohemicae, ad leges naturalis methodi conformatae, et notis numerisque illustratae ac distinctae, libri duo – pierwsza systematyczna gramatyka języka czeskiego autorstwa Vavrineca Benedikti

  • 1628

    Ustanowienie w krajach czeskich języka niemieckiego jako oficjalnego i równoprawnego z językiem czeskim

  • 1620 - 1700

    Literatura pisana na obczyźnie

  • 1809

    Ausführliches Lehrgebäude der böhmischen Sprache – pierwszy nowoczesny podręcznik do gramatyki języka czeskiego autorstwa Josefa Dobrovskýego, początek wielkiej dyskusji na temat ortografii

  • 1835 - 1839

    Słownik czesko-niemiecki Jungmanna

    Josef Jungmann

  • 1843

    Reforma ortografii zaproponowana przez Pavla Josefa Šafaříka, używanie zasadniczo nowoczesnej ortografii od 1849 roku

  • 1880

    Ustanowienie języka czeskiego jako oficjalnego i równoprawnego z niemieckim w krajach czeskich

  • koniec XIX wieku

    Standaryzacja gramatyki przez Gebauera

  • 1920 – 1938

    Język czechosłowacki jest oficjalnym językiem Czechosłowacji

  • 1993 -

    Rozpad Czechosłowacji, koniec biernej dwujęzyczności medialnej w języku czeskim i słowackim

System pisma i wymowa

  • a
  • á
  • b
  • c
  • č
  • d
  • ď
  • e
  • é
  • ě
  • f
  • g
  • h
  • ch
  • i
  • í
  • j
  • k
  • l
  • m
  • n
  • ň
  • o
  • ó
  • p
  • q
  • r
  • ř
  • s
  • š
  • t
  • ť
  • u
  • ú
  • ů
  • v
  • w
  • x
  • y
  • ý
  • z
  • ž

Haczek (háček), który zwykle ma kształt klina umieszczonego nad literą (ˇ), ma ciekawą reprezentację wizualną w przypadku ď i ť – wygląda prawie jak apostrof przyłączony do prawego boku litery. Jest to tylko wizualna zmiana, a znakiem diakrytycznym jest ten sam haczek. W piśmie odręcznym ma zawsze regularną formę haczka. Jako że litery te występują jedynie w języku słowackim i czeskim, problem jest względnie nieznany za granicą, czego efektem są przedziwne zamiany i połączenia dokonywane przez obcokrajowców (często poprzez wprowadzanie niewłaściwych apostrofów).

Język czeski posiada kilka specyficznych liter, jak na przykład Ř/ř, która jest spółgłoską drżącą dziąsłową [r̝]. Fonem ten jest unikalny dla języka czeskiego.

Dialekty

Istnieje kontinuum dialektalne od czeskiego do słowackiego, z przejściowymi dialektami do języka polskiego („po naszymu”) i dialektu laskiego. Zatem dialekty zarówno zachodnio- jak i wschodniosłowiańskie połączone są łańcuchem wzajemnej zrozumiałości i mogą one być sklasyfikowane jako część północnosłowiańskiego kontinuum dialektalnego.

Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie dialekty czeskie i słowackie uważa się za wzajemnie zrozumiałe, chociaż wzajemna zrozumiałość dialektów czeskich i dialektów słowackich z terenów najdalej wysuniętych na wschód jest bardzo ograniczona.

Dość specyficzne jest rozwarstwienie języka czeskiego – są dwie szeroko rozpowszechnione odmiany tego języka, tj. czeski literacki spisovná čeština, SČ) i czeski potoczny (obecná čeština, OČ). SČ powstał w XIX wieku, kiedy to język ten przeszedł fazę odrodzenia i zwiększającego się wpływu. Na tę nową formę języka literackiego wielki wpływ wywarł starszy język z czasów znaczącego prestiżu i dynamicznie rozwijającej się literatury. W międzyczasie wyewoluował mówiony język czeski oraz powstała jego interdialektalna forma, czyli OČ.

SČ i OČ są wzajemnie zrozumiałe (odmianę OČ skutecznie oczyszczono z germanizmów), a główne różnice między nimi mają charakter morfologiczny, syntaktyczny i stylistyczny, a nie leksykalny.

SČ jest językiem głównie pisanym, a OČ językiem mówionym. Dopuszczalne (a nawet normalne) jest używanie OČ w prawie wszystkich sytuacjach komunikacji ustnej, nawet przez ludzi wykształconych. Natomiast używanie SČ jako (spontanicznego) języka mówionego jest postrzegane jako sztywne lub niedorzeczne.

  1. česká skupina
    • 1a. severovýchodočeská
    • 1b. středočeská
    • 1c. jihozápadočeská
    • 1d. českomoravská
  1. středomoravská skupina
  2. východomoravská skupina
  1. slezská skupina
    • 4a. slezskomoravská podskupina
    • 4b. slezskopolská podskupina
  2. nářečně různorodé oblasti

Przykłady

młyn wózek duże drzewa być
SČ mlýn vozík velké stromy být
OČ mlejn vozejk velký stromy bejt

Gramatyka

Czeski ma obszerny system 7 przypadków (mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, wołacz, miejscownik, narzędnik). Rzeczowniki, przyimki, przymiotniki, imiesłowy i określniki przyjmują różną formę w zależności od przypadka.

Liczba pojedyncza Liczba mnoga
Mianownik Šéf sem zanedlouho přijede.
Szef przyjdzie za chwilę. 		Velcí šéfové z hlavních televizních stanic měli právo oficiálně vyžadovat spolupráci, kdy chtěli.
Wielcy szefowie mieli prawo prosić o oficjalną współpracę kiedykolwiek sobie życzyli.
Dopełniacz Zvedl telefon a vytočil číslo svého šéfa.
Podniósł słuchawkę i wykręcił numer do szefa. 		Mzdy městských šéfů se mohou i výrazně lišit.
Pensje szefów w miastach mogą znacznie się różnić.
Celownik Sekretářka Ludmila přinesla šéfovi šálek čaje s citronem.
Sekretarka Ludmiła przyniosła szefowi herbatę z cytryną. 		Šéfům se obchod nezdál dost zajímavý.
Szefowie nie uznali tego targu za wystarczająco interesujący.
Biernik Nejlépe je dotázat se hned na šéfa.
Najlepiej zapytać od razu o szefa. 		Expanze firem nutí šéfy cestovat.
Rozwijanie interesu wymaga od szefów podróży.
Wołacz Jasně, šéfe, hned tam zajdu a předvedu ho.
Jasne, szefie, pójdę po niego. 		Pokud nevykonávají řádně svou práci, vy, šéfové, byste se jich měli zbavit.
Jeśli nie wykonują swojej pracy prawidłowo, wy, szefowie, powinniście się ich pozbyć.
Miejscownik Záleží to na šéfovi.
To zależy od szefa. 		Češi oceňují na šéfech především slušné a upřímné jednání.
Czesi doceniają u szefów grzeczne i uczciwe traktowanie.
Narzędnik Se svým šéfem nebudu komunikovat přes média.
Nie będę komunikował się z szefem przez media. 		Pesimismus mezi šéfy firem šíří i nepříznivý stav budoucích zakázek.
Pesymizm wśród szefów w korporacjach wpływa negatywnie na przyszłe zamówienia.

W języku czeskim istnieją trzy bądź cztery rodzaje gramatyczne:

  • męski
    • męski ożywiony: zwykle osoby płci męskiej lub (wyższe) zwierzęta
    • męski nieożywiony: (niższe) zwierzęta, inne obiekty
  • żeński: osoby płci żeńskiej, ale także inne rzeczowniki
  • nijaki: pozostałe rzeczowniki

Rodzaj gramatyczny zazwyczaj nie zależy od cech semantycznych wyrazu. Pewne jest jedynie, że osoby płci męskiej są rodzaju męskiego ożywionego (jednak są wyjątki, np. kníže (książę) jest rodzaju nijakiego w liczbie mnogiej) i że kobiety są rodzaju żeńskiego (jednak tutaj także są wyjątki, np. děvče (dziewczę) jest rodzaju nijakiego).

Granica pomiędzy rodzajem męskim ożywionym a nieożywionym jest raczej rozmyta: niektóre zwierzęta płci męskiej oraz przedmioty są ożywione w liczbie pojedynczej, a nieożywione w liczbie mnogiej.

Ludzie są zawsze ożywieni; slaneček (śledź) może być zarówno ożywiony, jak i nieożywiony w liczbie mnogiej (slanečci, slanečky); bacil (zarazek) może być ożywiony lub nieożywiony w liczbie pojedynczej i mnogiej, a stroj (maszyna) jest zawsze nieożywiona, bez wyjątku. Cecha ożywienia jest niekiedy stosowana jako semantyczne ujednoznacznienie - android (android) jest w przeważającej mierze ożywiony, kiedy chodzi o robota humanoidalnego, lecz zwykle nieożywiony, jeśli mamy na myśli system operacyjny.

Interesujące wyrazy

Słowo robot zostało ukute przez Josefa Čapka i użyte przez jego brata, Karela Čapka w jego dramacie R.U.R. (Uniwersalne roboty Rossuma), opublikowanym w 1920 roku w języku czeskim. Słowo to jest oparte na (słowiańskim i staroczeskim) słowie robota (robota), choć jest możliwe, że Josefa zainspirowało użycie tego słowa w języku słowackim, gdzie robiť (pracować) jest czasownikiem powszechnie używanym.

Wyraz nenávidět (nienawidzić) nie ma formy negatywnej. Co oczywiste, Czesi nie potrafią nie nienawidzić...

Wyrazy najtrudniejsze do wymówienia

  • sprcha
    prysznic
  • sklo
    szklanka
  • pštros
    struś

Wyrazy tematyczne

mňau

haf

kykyryký

bum, buch

hm, mhm

Zabawne lub dziwne przysłowia i idiomy

Bez práce nejsou koláče. Bez pracy nie ma kołaczy. -

Lepší vrabec v hrsti nežli holub na střeše. Lepszy wróbel w garści, niż gołąb na dachu. -

Když se dva perou, třetí se směje. Gdzie dwóch się bije, tam trzeci się śmieje. Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta.

Łamańce językowe

Tři sta třicet tři stříbrných křepelek přeletělo přes stři sta třicet tři stříbrných střech. 333 srebrne przepiórki przeleciały nad 333 srebrnymi dachami.

Pokopete-li mi to pole, nebo nepokopete-li mi to pole. Przekopiesz mi to pole czy nie przekopiesz mi tego pola?

Kmotře Petře, nepřepepřete mi toho vepře, jak mi, kmotře Petře, toho vepře přepepříte, tak si toho přepepřeného vepře sám sníte. Kumotrze Piotrze, nie przepieprz tego wieprza, jeśli, kumotrze Piotrze, przepieprzysz tego wieprza, to tego przepieprzonego wieprza zjesz sam.

Powrót na górę strony