Doorgaan naar de inhoud

Tsjechisch

Český jazyk

Aantal moedertaalsprekers

ongeveer 10 miljoen

Officiële taal in

De Tsjechische Republiek, EU; bruikbaar voor officiële communicatie in de Slowaakse Republiek

Minderheidstaal in

Oostenrijk, Duitsland, Kroatië, Slowakije

Taal van diaspora

Bulgarije, Kroatië, Polen, Roemenië, Servië, het Verenigd Koninkrijk, Oekraïne, Argentinië, Australië, Brazilië, Canada, VSA

Alfabet
gewijzigd Latijns / 42
Grammaticale naamvallen
7
Taalcode
cs, cze, ces
Taalkundige tipologie
flexief , pro-drop , SVO
Taalfamilie
Indo-Europese familie (West-tak van de Slavische talen, samen met het Slowaaks, Pools, Sorbisch en twee uitgestorven talen, Polabisch en Slovincisch)
Aantal dialecten
vijf hoofdgroepen; sterke aanwezigheid van informeel Tsjechisch, in tegenstelling tot de literaire taal (diglossie)

Langste woord

nejnezkomercionalizovávatelnejšího
"minst commercialiseerbaar" overtreffende trap, mannelijk geslacht, enkelvoud, genitief
nejneznepravděpodobnostňovávatelnějšího
"van de meest continu onwaarschijnlijkmaakbare" in de overtreffende trap, mannelijk geslacht, enkelvoud, genitief of accusatief

Eigenaardig woord of zin

Strč prst skrz krk.
Duw (je) vinger door (de) nek.
(gedeeld met het Slowaaks)

Inleiding

De officiële naam van het land is Česká republika. Er is geen officiële korte naam.

Het land kan ingedeeld worden in verschillende historische gebieden — de kern wordt Čechy genoemd (deze naam werd voor het hele land gebruikt) Morava en (het Tsjechische deel van) Slezsko (dat geografisch en administratief een deel van Moravië is). In het kort, Čechy bestaat uit Čechy en Morava, terwijl omgekeerd Morava bestaat uit Morava en Slezsko. De toestand wordt bemoeilijkt door het adjectief český dat zowel Boheems als Tsjechisch betekent.

Bron: Wikimedia Commons

Het uiteenvallen van Tsjecho-Slowakije in 1993 liet het land achter zonder een aanvaardbare korte naam. De meest voor de hand liggende kandidaat Česko (het overgebleven deel van Československo) werd als ongewoon aangevoeld. Twintig jaar later wordt het nu vaker gebruikt, maar nog niet algemeen aanvaard.

Ook enkele talen, waaronder het Engels, hebben er geen gewone korte naam voor. De voorgestelde Engelse naam Czechia werd niet echt aanvaard. Bohemia wordt gebruikt voor het historische land en de huidige streek. Een ander voorstel was Czech lands (Tsjechische landen, naar het voorbeeld van "The Netherlands"), maar dat was nauwelijks korter, dus is de enige echt gebruikte Engelse naam nog altijd Czech Republic (Tsjechische Republiek).

Geschiedenis

  • 10-de eeuw

    Eerste schriftelijke nota's (glossen in de Latijnse manuscripten)

  • 12-de - 15-de eeuw

    "Oud Tsjechisch" — eerste echte geschreven verslagen, bijvoorbeeld de kroniek van Dalimil, Alexandreis (episch riddergedicht), legenden, enz.

  • 14-de eeuw

    Stabilisatie van de spelling (digrammen)

  • 1410

    Orthographia Bohemica van Jan Hus, systematische inleiding van diakritische tekens (op het moment niet aangenomen)

  • 1533

    Náměšťská mluvnice — eerste gedrukte grammatica van de Tsjechische taal

  • 1564 – 1593

    Králická Bijbel (de eerste en zeer invloedrijke Bijbelvertaling)

  • 16-de - 17-de eeuw

    Hoogtepunt van het standaard Tsjechisch, de ontwikkeling van wetenschappelijke literatuur en kronieken; bratrský pravopis (Broeders-spelling)

  • 1603

    Grammaticae Bohemicae, ad leges naturalis methodi conformatae, et notis numerisque illustratae ac distinctae, libri duo — de eerste systematische grammatica van de Tsjechische taal door Vavrinec Benedikti

  • 1628

    Het Duits wordt officieel en gelijkgesteld aan het Tsjechisch in Tsjechische landen

  • 1620 - 1700

    Geschreven literatuur alleen in ballingschap

  • 1809

    Ausführliches Lehrgebäude der böhmischen Sprache — eerste moderne grammaticaboek van het Tsjechisch geschreven door Josef Dobrovský, begin van een enorm geschil over de spelling

  • 1835 - 1839

    Tsjechisch-Duits Woordenboek door Jungmann

    Josef Jungmann

  • 1843

    Spelling voorgesteld door Pavel Josef Šafařík, sedert 1849 wordt een min of meer moderne spelling gebruikt

  • 1880

    Het Tsjechisch wordt officieel en gelijkgesteld aan het Duits in de Tsjechische landen

  • einde van de 19-de eeuw

    Standaardisatie van de grammatica door Gebauer

  • 1920 – 1938

    Het Tsjechoslowaaks is de officiële taal van Tsjecho-Slowakije

  • 1993 -

    Splitsing van Tsjecho-Slowakije, het einde van de passieve "media"-tweetaligheid van Tsjechisch en Slowaaks

Schrijfsysteem en uitspraak

  • a
  • á
  • b
  • c
  • č
  • d
  • ď
  • e
  • é
  • ě
  • f
  • g
  • h
  • ch
  • i
  • í
  • j
  • k
  • l
  • m
  • n
  • ň
  • o
  • ó
  • p
  • q
  • r
  • ř
  • s
  • š
  • t
  • ť
  • u
  • ú
  • ů
  • v
  • w
  • x
  • y
  • ý
  • z
  • ž

Er is een interessante visuele voorstelling van háček — gewoonlijk is het een wigvorm, boven de letter geplaatst (ˇ) maar bij ď en ť wordt die anders weergegeven — het ziet het er bijna uit als een apostrof vast aan de rechterkant van de letter. Dit is slechts een visueel onderscheid, het diakritische teken is dezelfde háček. In handschrift blijft het altijd een gewone háček in alle posities. Aangezien deze letters alleen voorkomen in het Slowaaks en Tsjechisch, blijft dit onderscheid relatief onbekend in het buitenland en resulteert in verbijsterende vervangingen en verwarringen (vaak door het invoegen van nodeloze afkaptekens) door buitenlanders.

Het Tsjechisch heeft een aantal specifieke letters, zoals Ř/ř, dat is een verhoogde alveolaire niet-sonore triller [r]. Dit foneem is uniek voor de Tsjechische taal.

Dialecten

Er is een dialect-continuüm van Tsjechisch naar Slowaaks, met overgangsdialecten naar Pools ("po naszymu"} en Lach-dialect. De dialecten van zowel West-en Oost-Slavische talen zijn dus gekoppeld door een keten van verstaanbaarheid en zij kunnen worden beschouwd als deel van een Noord-Slavisch dialect-continuüm.

Over het algemeen worden alle Tsjechische en Slowaakse dialecten beschouwd als onderling verstaanbaar, al is de verstaanbaarheid van de Tsjechische en oostelijkste Slowaakse dialecten zeer moeilijk.

Het geval van de Tsjechische taalstratificatie is nogal specifiek — er zijn twee wijdverbreide varianten van de taal, literair Tsjechisch (spisovná čeština, SČ) en gewoon Tsjechisch (obecná čeština, OČ). SČ ontstond in de 19-de eeuw, toen de taal een fase van heropleving en groeiende invloed kende. De nieuwe literaire vorm werd sterk beïnvloed door een oudere taal uit periodes van hoog prestige en levendige literatuur. Intussen is het gesproken Tsjechisch geëvolueerd en ontstond een nieuwe intradialectische vorm —OČ.

SČ en OČ zijn onderling verstaanbaar (en Germanismen werden in OČ met succes uitgezuiverd), de belangrijkste verschillen zijn niet lexicaal, maar morfologisch, syntactisch en stilistisch.

SČ is meestal geschreven, OČ meestal gesproken, en het is aanvaardbaar (zelfs 'normaal') OČ te gebruiken in bijna alle gesproken omstandigheden, zelfs door opgeleide mensen. Sterker nog, het gebruik van SČ als een spontaan gesproken taal wordt gezien als stijf of zelfs belachelijk.

  1. česká skupina
    • 1a. severovýchodočeská
    • 1b. středočeská
    • 1c. jihozápadočeská
    • 1d. českomoravská
  1. středomoravská skupina
  2. východomoravská skupina
  1. slezská skupina
    • 4a. slezskomoravská podskupina
    • 4b. slezskopolská podskupina
  2. nářečně různorodé oblasti

Voorbeelden

molen wagen grote bomen zijn
SČ mlýn vozík velké stromy být
OČ mlejn vozejk velký stromy bejt

Grammatica

Het Tsjechisch heeft een uitgebreide verbuiging met 7 naamvallen (nominatief, genitief, datief, accusatief, vocatief, locatief, en instrumentalis). De zelfstandige naamwoorden, voornaamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, deelwoorden en lidwoorden hebben een verschillende vorm volgens de naamval.

Enkelvoud Meervoud
Nominatief Šéf sem zanedlouho přijede.
De baas zal binnenkort komen. 		Velcí šéfové z hlavních televizních stanic měli právo oficiálně vyžadovat spolupráci, kdy chtěli.
Grote bazen hadden het recht om een officiële samenwerking te vragen telkens ze wilden.
Genitief Zvedl telefon a vytočil číslo svého šéfa.
Hij beantwoordde de telefoon en tikte het nummer van de baas in. 		Mzdy městských šéfů se mohou i výrazně lišit.
Salarissen van stadsbazen kunnen aanzienlijk variëren.
Datief Sekretářka Ludmila přinesla šéfovi šálek čaje s citronem.
Secretaresse Ludmilla brocht haar baas een kop thee met citroen. 		Šéfům se obchod nezdál dost zajímavý.
Bazen vonden de handel niet interessant genoeg.
Accusatief Nejlépe je dotázat se hned na šéfa.
Best is om rechtstreeks de baas te vragen 		Expanze firem nutí šéfy cestovat.
De groei van het bedrijf vereist van de bazen te reizen.
Vocatief Jasně, šéfe, hned tam zajdu a předvedu ho.
Zeker, baas, ik zal hem daar gaan halen. 		Pokud nevykonávají řádně svou práci, vy, šéfové, byste se jich měli zbavit.
Als ze hun werk niet goed doen, moeten julle, de bazen, jullie zich van hen ontdoen.
Locatief Záleží to na šéfovi.
Het hangt van de baas af. 		Češi oceňují na šéfech především slušné a upřímné jednání.
Tsjechen waarderen bazen voor beleefde en eerlijke behandeling.
Instrumentalis Se svým šéfem nebudu komunikovat přes média.
Ik zal niet communiceren met mijn baas via de media. 		Pesimismus mezi šéfy firem šíří i nepříznivý stav budoucích zakázek.
Pessimisme van de firmabazen is negatief voor toekomstige bestellingen.

Er zijn drie of vier grammaticale geslachten in het Tsjechisch:

  • mannelijk
    • mannelijk bezield: gewoonlijk mannelijke personen of (hogere) dieren
    • mannelijk onbezield: (lagere) dieren, andere voorwerpen
  • vrouwelijk: vrouwelijke personen, maar ook andere dingen
  • onzijdig: eender wat

Het grammaticale geslacht kan meestal niet worden afgeleid van de semantische eigenschappen van het woord, het is alleen zeker dat mannelijke personen mannelijk bezield zijn (hoewel er enkele uitzonderingen zijn, zodat kníže (hertog) onzijdig is in het meervoud), en dat vrouwen vrouwelijk zijn (ook hier zijn er uitzonderingen, zo is děvče (meisje) onzijdig).

De grens tussen mannelijke bezielde en mannelijke onbezielde is enigszins vaag - enkele (mannelijke) dieren en objecten zijn bezield in het enkelvoud en onbezield in het meervoud.

Mensen zijn altijd bezield; slaneček (haring) kan zowel bezield als onbezield zijn in het meervoud (slanečci, slanečky); bacil (kiem) kan zowel bezield als onbezield zijn in het enkelvoud en meervoud, en {Sound4} (machine) is zonder uitzondering onbezield. Bezieldheid wordt soms gebruikt als semantisch onderscheid - android (android) wordt meestal bezield als het een mensachtige robot betekent, maar meestal onbezield als het een besturingssysteem is.

Interessante woorden

Het woord robot werd bedacht door Josef Čapek en gebruikt door zijn broer, schrijver Karel Čapek in zijn toneelstuk R.U.R. (Rossum's Universal Robots), gepubliceerd in 1920 in het Tsjechisch. Het woord is gebaseerd op (Slavisch en archaïsch Tsjechisch) robota (arbeid), al is het mogelijk dat Josef geïnspireerd werd door het gebruik van het woord in het Slowaaks, waar robiť (om te werken) een veel voorkomend werkwoord is.

nenávidět (haten) heeft geen ontkennende vorm. Tsjechen zijn dus duidelijk niet in staat ... niet te haten.

Moeilijkst uit te spreken woorden

  • sprcha
    stortbad
  • sklo
    glas
  • pštros
    struisvogel

Themawoorden

mňau

haf

kykyryký

bum, buch

hm, mhm

Grappige of vreemde traditionele spreekwoorden en uitdrukkingen

Bez práce nejsou koláče. Geen werk, geen taart. Niets gaat zonder moeite.

Lepší vrabec v hrsti nežli holub na střeše. Beter een mus in de hand dan een duif op het dak. Beter één vogel in de hand dan tien in de lucht

Když se dva perou, třetí se směje. Waar er twee vechten, lacht de derde. Als twee honden vechten voor een been, loopt een derde er mee heen.

Struikelwoorden

Tři sta třicet tři stříbrných křepelek přeletělo přes stři sta třicet tři stříbrných střech. Driehonderd dertig zilverkwartels vlogen over 333 zilveren daken

Pokopete-li mi to pole, nebo nepokopete-li mi to pole. Zal je dat veld voor mij spitten, of zal je dat veld niet voor mij spitten?

Kmotře Petře, nepřepepřete mi toho vepře, jak mi, kmotře Petře, toho vepře přepepříte, tak si toho přepepřeného vepře sám sníte. Oom Peter, kruid dat varkensvlees niet te sterk; als jij, oom Peter dat varkensvlees te sterk kruidt, dan zal je dat te sterk gekruide varkensvlees zelf opeten.

Terug naar boven