Przejdź do treści

esperanto

Esperanto lingvo

Liczba rodzimych mówców

między 100.000 a 2 – 3 mln (100.000 posługuje się nim płynnie a 2 – 3 mln uczyły się tego języka)

Oficjalny język

wyłącznie na międzynarodowych kongresach i spotkaniach

Język mniejszości

Mówcy żyją w ponad 120 krajach. Nigdzie nie są uznawani za mniejszość.

Język diaspory

Społeczność esperancka może być przyrównana do diaspory. Mówcy żyją na całym świecie i posiadają własną kulturę, nie posiadając statusu prawnego.

Alfabet
28 litery
Przypadki
2
Kod językowy
eo, epo
Typologia językowa
aglutynacyjny z cechami izolującymi , wolny szyk w zdaniu
Rodzina językowa
nowołacińska
Liczba dialektów
brak dialektów

Najdłuższy wyraz

administratorzy podatków państwowych
najdłuższe słowo znalezione w tekście, ale możliwe jest tworzenie dłuższych wyrazów, które są zgodne z regułami gramatycznymi Esperanto, np. kontraŭkolektivismobatalantoj („bojownicy antykolektywistyczni”), gekontraŭdelikventismospecialiĝintoj...

Ciekawy wyraz lub zdanie

Wyrazy polisemiczne:
koleg-o: kolega, kol-eg-o: wielki kark
bombon-o: cukierek, bomb-ono: część, ułamek bomby
kultur-o: kultura, kul-tur-o: wieża komarów, kult-ur-o: tury kultu
ĉarm-ul-in-o: czarująca dziewczyna, ĉar-mul-ino: mulica pociągowa

Wprowadzenie

Esperanto zostało stworzone przez Ludwika Łazarza Zamenhofa, który opracował gramatykę na podstawie języków europejskich z minimalną ilością wyjątków. Słownictwo oparte jest głównie na językach romańskich, chociaż istnieją również wyrazy z języków germańskich i innych. Nowy język, którego pierwszy podręcznik ukazał się w 1887 roku, przyciągnął społeczność mówców i zaczął normalny proces ewolucji języka w społeczności, która używała go w wielu środowiskach i stworzyła kulturę związaną z językiem. Dwie dekady później urodziły się pierwsze dzieci mówiących w esperanto rodziców, pierwsi rodzimi mówcy języka. Tak więc można powiedzieć, że jest to język stworzony do komunikacji międzynarodowej, który później stał się kreolem i jest obecnie językiem diaspory mówców Esperanto.

Język ten został stworzony na podstawie słownictwa języków indoeuropejskich, ale miał być łatwy do nauczenia. Z tego powodu jego gramatyka jest aglutynacyjna (charakterystyczna cecha języków tureckich i ugrofińskich) a na głębszym poziomie jest izolująca (jak w mandaryńskim chińskim i wietnamskim). Oznacza to, że morfemy mogą być używane jako niezależne słowa. Esperanto posiada całkowicie regularną gramatykę i pozwala na tworzenie dużej ilości słów poprzez łączenie rdzeni leksykalnych i około czterdziestu afiksów (np. z rdzenia san- (zdrow-) można utworzyć takie wyrazy, jak: malsana (chory/a/e), malsanulo (chora osoba), gemalsanuloj (chorzy obu płci), malsanulejo (szpital), sanigilo (lekarstwo), saniĝinto (osoba, która wyzdrowiała), sanigejo (lecznica), malsaneto („choróbka”), malsanego (bardzo poważna choroba), malsanegulo (bardzo chora osoba), sanstato (stan zdrowia), sansento (poczucie zdrowia), sanlimo (limit zdrowia), malsankaŭzanto (patogen), kontraŭmalsanterapio (terapia przeciw chorobie) itp.). Główne części mowy (rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki) mają konsekwentne końcówki, które zawsze wskazują, jaka to część mowy. Ta regularność powoduje, że język jest szczególnie łatwy do nauczenia, a sprawne tworzenie wyrazów sprawia, że jest jednym z najbardziej produktywnych języków z potencjalnie nieskończoną liczbą słów. Esperanto może wyrazić wszelkie nowe koncepcje i stany. Na przykład, możliwe jest napisanie powieści o fikcyjnych stołokształtnych Marsjanach i nazwanie ich tablo (stół), tablino (żeński stół), tablido (stołowe dziecko)… Można wyobrazić sobie urządzenie ułatwiające życie seksualne i nazwać je sekssimpligilo („ułatwiacz seksu”), człowieka, który chodzi wspak – inversmarŝanto (chodzący wspak), środek przeciwko dogmatyzmowi – maldogmigilo („oddogmatyzowacz”) itd.

Historia

  • 1878

    Gotowa jest pierwsza, prymitywna wersja esperanto, nazwana prze Zamenhofa Lingwe Uniwersala. Jednakże różni się ona znacznie od współczesnego esperanto.

  • 1887

    Z pomocą swojej żony Zamenhof publikuje Unua Libro, książkę, która zaprezentowała współczesne Esperanto.

  • 1889

    Pierwsze czasopismo esperanckie, La Esperantisto, zostaje opublikowane w Norymberdze. Zostaje założony pierwszy klub.

  • 1905

    Pierwszy Universala Kongreso (Kongres Światowy) odbywa się w Boulogne-sur-Mer; 688 uczestników.
    Publikacja Fundamento de Esperanto.

  • 1908

    Założenie Universala Esperanto-Asocio, Światowego Związku Esperanckiego.

  • 1954

    UNESCO ustanawia stosunki doradcze ze Światowym Związkiem Esperanckim. Pierwsza rezolucja UNESCO.

  • 1985

    Druga rezolucja UNESCO. UNESCO zachęca członków Narodów Zjednoczonych do włączenia Esperanto do programu szkolnego.

  • 1987

    6000 uczestników przybywa na 72. Światowy Kongres w Warszawie, by uczcić setną rocznicę Esperanto.

  • 2002

    Zostaje uruchomione lernu! - największa bezpłatna strona do nauki Esperanto.

  • 2008

    Wikipedia w Esperanto osiąga 100,000 artykułów.

  • 2009

    Możliwe jest zdawanie międzynarodowych egzaminów ze znajomości Esperanto na trzech poziomach (B1, B2, C1) i bycie ocenionym w zakresie 4 podstawowych umiejętności: czytania, słuchania, komunikacji ustnej i pisemnej według Common European Framework of Reference.

  • 2012

    Google Translate dodało esperanto jako sześćdziesiąty czwarty język.

System pisma i wymowa

  • a
  • b
  • c
  • ĉ
  • d
  • e
  • f
  • g
  • ĝ
  • h
  • ĥ
  • i
  • j
  • ĵ
  • k
  • l
  • m
  • n
  • o
  • p
  • r
  • s
  • ŝ
  • t
  • u
  • ŭ
  • v
  • z

Esperanto czytane jest tak jak jest zapisywane. Każda litera zawsze odpowiada temu samemu dźwiękowi, ten sam dźwięk zawsze wyrażany jest tą samą literą a akcent zawsze pada na przedostatnią sylabę. Dyftongi takie jak aŭ, eŭ, oŭ czy aj liczą się jako jedna sylaba.

Niektóre specjalne litery w Esperanto i ich polskie odpowiedniki: ĉ = cz, ŝ = sz, ĝ = dż, ĥ = dźwięczne h, ĵ = ż.

Gramatyka

Wszystkie rzeczowniki kończą się na -o: tabl-o (stół), {sound12} (lampa), hom-o (mężczyzna).

Wszystkie przymiotniki kończą się na -a: bela (piękny/a/e), granda (wielki/a/e), malgranda (mały/a/e).

Bezokolicznik każdego czasownika kończy się na -i, havi (mieć), iri (iść).

W czasie teraźniejszym końcówka to -as: mi manĝas (jem), li manĝas (on je), ili estas (oni są), mi estas (jestem), ŝi estas (ona jest).

Końcówka czasu przeszłego to -is, np. li lernis (on się uczył), ili estis (oni byli/one były), homo estis (mężczyzna był), li manĝis (on jadł).

Końcówka czasu przyszłego to -os, np. mi lernos (będę się uczyć), Marko sidos (Marko siądzie).

Oprócz mianownika, Esperanto posiada także biernik (końcówka -n), który stosowany jest do rzeczowników, przymiotników i zaimków zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, np. Mi vidas aŭton. Aŭton mi vidas. (widzę samochód).

Dzięki biernikowi szyk zdania jest swobodny.

Liczbę mnogę rzeczowników i przymiotników tworzy się poprzez dodanie -j po końcówce -o lub -a, np. libro (książka), libroj (książki).

Istnieje ok. 40 przedrostków i przyrostków, które pomagają w tworzeniu nowych słów. Jednym z najczęściej używanych jest prefiks mal-, który tworzy przeciwieństwa. I tak z bona (dobry) powstaje malbona (zły) a z bela (piękny) powstaje malbela (brzydki).

Sufiks -ul znaczy „osoba”, tak więc grandnazulo to osoba o wielkim nosie. Sufiks -in tworzy formy żeńskie jak np. grandnazulinoj - kobiety o wielkich nosach.

Liczba pojedyncza Liczba mnoga
Mianownik Biernik Mianownik Biernik
Rodzajnik/przedimek (jakiś / ten) - / la - / la - / la - / la
Przymiotnik (duży) granda grandan grandaj grandajn
Rzeczownik (wilk) lupo lupon lupoj lupojn

Istnieją dwa główne portale, gdzie można nauczyć się języka. Portalem ogólnym jest www.lernu.net, a www.edukado.net służy głównie nauczycielom.

Wikipedia esperancka: eo.wikipedia.org.

Wyrazy tematyczne

Zabawne lub dziwne przysłowia i idiomy

Powrót na górę strony