Iodáilis

Lingua italiana

Líon na gcainteoirí dúchais

thart ar 65 mhilliún

Teanga oifigiúil i

An Iodáil, an Eilvéis, San Mairíne, Cathair na Vatacáine, AE

Teanga mhionlaigh i

An Chróit agus an tSlóivéin

Teanga diaspóra

An Bhrasaíl (25 ml.), an Airgintín (24 ml.), Stáit Aontaithe Mheiriceá (18 ml.), Ceanada (1.5 ml.), Uragua (1.5 ml.), An Astráil (0,85 ml.) srl.

Aibítir
Laidin, 21

Tuisil gramadaí
0

Cód teanga
it, ita

Saintréitheacht theangeolaíoch
infhillte , forainm ar lár , SVO

Fine teangacha
Ind-Eorpach, Rómánsach, Iodálach-Dalmátach

Líon na gcanúintí
7 ngrúpa mhóra

An focal is sia

precipitevolissimevolmente

an-tapa, le báiní

Cruthaíodh i 1677 é, agus tá sé ar an bhfocal Iodáilise is sia ó shin i leith.

Focal nó abairt aisteach

aiuole

ceapacha goirt

An focal Iodáilise is giorra ina bhfuil na cúig ghuta uile.

funamboleschi

siúlóirí téad

An focal Iodáise is sia ná hathúsáidtear aon litir ann.

tionchar na hIodáilise

Is í an Iodáilis teanga oifigiúil na hIodáile, teanga oifigiúil de chuid AE, agus mionteanga i dtrí thír eile in AE. Tá sé ar cheann de na teangacha is mó san Aontas, in aice le Gearmáinis, Béarla agus Fraincis. Ní teanga idirnáisiúnta í, amhail Béarla, Fraincis nó Spáinnis, ach tá sí in úsáid go forleathan i gcuan na Meánmhara agus foghlaimítear í mar cheann de na teangacha iasachta is mó a bhfuil tóir uirthi ar fud an domhain. Tá eolas ar Iodáilis fíor-riachtanach do staraithe ealaíne agus ceoltóirí, go háirithe nuair a bhíonn ceoldrámaí i gceist. Tá sí an-tábhachtach freisin do ghastranómachas idirnáisiúnta ar fud an domhain. Tá tionchar na hIodáilise le brath ar bheagnach gach teanga ar fud an domhain, go háirithe sna réimsí sin. Focail agus abairtí ar nós sfumato, fresco, villa (san ealaín agus san ailtireacht), concerto, ballerina, allegro, baritone (sa cheol), motto, novel , notturno (sa litríocht) nó spaghetti, espresso, pizza, pasta, ach freisin zero, lava, volcano agus neutrino (san eolaíocht) - níl ansin ach cuid de na mílte focal a chuaigh isteach i dteangacha uile na hEorpa. Sin cruthú ar cheannas chultúr na hIodáile i stair na hEorpa, ó aimsir na Rómhánach tríd an Renaissance agus suas go dtí an lá inniu. Thóg an Fhraincis thart ar 3000 focail ar iasacht ón Iodáilis. Tá mórthionchar Iodáilise ar chanúintí Fraincise, Cróitise nó Slóivéinise in aice le teorainn na hIodáile agus tá an Mháltais lán d'fhocail Iodáilise. Níor cheart a dhearmad gurb í an Iodáilis teanga oibre iarbhír na Vatacáine agus dá bhrí sin tá áit thábhachtach aici sa domhan Caitliceach ar fad.

Gramadach

Chaill an Iodáilis infhilleadh tuiseal na Laidne, ach amháin sna forainmneacha pearsanta: (io, me - mise_ agus tá dhá inscne gramadaí, agus comhaontú idir ailt, aidiachtaí agus ainmfhocail. An t-alt nó foirceann na bhfocal a thaispeánann an inscne un ragazzo buono (buachaill maith), una ragazza buona (a cailín maith). Ní léiríonn ach forainmneacha pearsanta infhilleadh. Gné thipiciúil d'infhilleadh an ailt, sin crapadh na n-alt le réamhfhocail: del, dello, dell‘, dei, degli, della, delle srl

	Uatha		Iolra
	Sonrach	Neamhshonrach	Sonrach	Neamhshonrach
Fireann -o	il ragazzo buachaill	un ragazzo	i ragazzi	dei ragazzi
Baineann -a	la ragazza cailín	una ragazza	le ragazze	delle ragazze
Fireann -o Guta tosaigh	l’amico cara	un amico	gli amici	degli amici
Baineann -a Guta tosaigh	l’amica cara	una amica un’ idea	le amiche delle idee	delle amiche
s tosaigh + consan	lo scopo sprioc	uno scopo	gli scopi	gli scopi

Seachnaíonn an Iodáilis focail chumaisc. Is é SVO gnáth-ord na bhfocal agus leanann aidiachtaí ainmfhocail: una casa grande (teach mór).

Infhilltear briathra do phearsa agus d'uimhir, agus aontaíonn siad leis an ainmní. Is iomaí briathar neamhrialta atá san Iodáilis. Tá na briathra rialta ina dtrí (nó ceithre) ghrúpa ag brath ar fhoirceann an infinidigh (-are, -ere, ire, -isco: parlare, credere, partire, finire, finisco). Seo forbhreathnú ar réimniú na mbriathra rialta le haghaidh briathra den chéad ghrúpa:

Táscach
	Uatha			Iolra
	1ad pearsa	2ra pearsa	3ú pearsa	1ad pearsa	2ra pearsa	3ú pearsa
Láithreach simplí	io amo	tu ami	egli ama	noi amiamo	voi amate	essi amano
Láithreach foirfe	io ho amato	tu hai amato	egli ha amato	noi abbiamo amato	voi avete amato	essi hanno amato
Neamhfhoirfe	io amavo	tu amavi	egli amava	noi amavamo	voi amavate	essi amavano
Caite foirfe	o avevo amato	tu avevi amato	egli aveva amato	noi avevamo amato	voi avevate amato	essi avevano amato
Caite neamhnasctha	io amai	tu amasti	egli amò	noi amammo	voi amaste	essi amarono
Caite foirfe cianda	io ebbi amato	tu avesti amato	egli ebbe amato	noi avemmo amato	voi aveste amato	essi ebbero amato
Fáistineach simplí	io amerò	tu amerai	egli amerà	noi ameremo	voi amerete	essi ameranno
Fáistineach foirfe	io avrò amato	tu avrai amato	egli avrà amato	noi avremo amato	voi avrete amato	essi avranno amato
Foshuiteach
Láithreach	che io ami	che tu ami	che egli ami	che noi amiamo	che voi amiate	che essi amino
Caite	che io abbia amato	che tu abbia amato	che egli abbia amato	che noi abbiamo amato	che voi abbiate amato	che essi abbiano amato
Neamhfhoirfe	che io amassi	che tu amassi	che egli amasse	che noi amassimo	che voi amaste	che essi amassero
Ollfhoirfe	che io avessi amato	che tu avessi amato	che egli avesse amato	che noi avessimo amato	che voi aveste amato	che essi avessero amato
Coinníollach
Coinníollach láithreach	io amerei	tu ameresti	egli amerebbe	noi ameremmo	voi amereste	essi amerebbero
Coinníollach caite	io avrei amato	tu avresti amato	egli avrebbe amato	noi avremmo amato	voi avreste amato	essi avrebbero amato
Ordaitheach
Láithreach	—	ama	ami	amiamo	amate	amino
Infinideach
Láithreach	amare
Caite	avere amato
Rangabháil
Láithreach	amante
Caite	amato
Geireannach
Láithreach	amando
Caite	avendo amato

Córas scríbhneoireachta

Canúintí na hIodáile agus teangacha na hIodáile

Is mó éagsúlacht teanga na hodáile dáiríre ná sa chuid eile de na tíortha Rómánsacha le chéile. Is gaire an Iodáilis chaighdeánach ar go leor bealaí don Spáinnis nó don Phortaingéilis ná do Piedmontais nó Neapolitis. Tá canúintí Piedmontaise ar roinnt bealaí níos gaire do Provencalais agus Fraincis ná Iodáilis. Forbairtí neamhspleácha ó Laidin an phobail, dá bhrí sin canúintí den Laidin, ní de Thuscanais na hIodáile, atá mar bhonn leis an Iodáilis chaighdeánach - mar sin, teangacha seachas canúintí - is ea Veinéisis, Emilis, Romagnolo, Lombardis, Genovéisis-Ligurais, Neapolitis, Sicilis. Is fearr dá bhrí sin labhairt ar Theangacha na hIodáile ná ar chanúintí na hIodáile, mar tá a gcanúintí féin ag gach ceann de na teangacha sin agus ag cuid acu tá foirm scríofa agus litríocht shaibhir go minic.

Meastar an Tuscanais a bheith ar na canúintí is "íne" san Iodáilis mar is í is cosúla leis an Laidin bhunaidh nó chlasaiceach. Is é an cineál teanga is mó tionchair i láthair na huaire an Lingua toscana in bocca Romana: teanga Thuscanach i mbéal Rómhánach. Mar sin féin, ní go dtí an 19ú céad a leath teanga oilte na dTuscanach oilte le bheith ina teanga do náisiún nua. Bhí tionchar mór ag aontú na hIodáile i 1861. ní hamháin ar an ardán polaitiúil, ach thug sé mar thoradh claochluithe sóisialta, eacnamaíocha, agus cultúrtha suntasacha. Leis an scolaíocht éigeantach, méadú ar an ráta litearthachta, thréig go leor daoine a gcanúintí dúchasacha i bhfabhar na teanga náisiúnta nó d'fhorbair siad blas áitiúil nó leagan den teanga chaighdeánach (Italiano popolare), fara dath na dteangacha dúchais áitiúla.

Foinse: Wikimedia Commons

Teangaipéid