Morfologia jest działem językoznawstwa, który analizuje strukturę wewnętrzną wyrazów oraz relację tej struktury do ich znaczenia.

Większość ludzi myśli o języku jako składającym się z wyrazów, ale w morfologii wyrazy nie są głównym przedmiotem analizy. Przedmiotem zainteresowania językoznawców jest bowiem przede wszystkim morfem, który można definiować albo jako najmniejszą jednostkę znaczącą w gramatyce języka, albo jako „najmniejszą jednostkę funkcjonalną w konstrukcji wyrazów”. Obydwa podejścia łączy ujmowanie morfemu jako jednostki najmniejszej – w gramatyce języka lub w budowaniu wyrazów.

Każde słowo zawiera co najmniej jeden morfem, a niektóre mają ich o wiele więcej. Na przykład słowo plimalboniĝintus, czasownik z języka esperanto (znaczenie: „byłoby coraz gorzej”) składa się z sześciu morfemów.

Może wydawać się, że to dużo, ale w niektórych językach wyrazy mogą składać się z o wiele większej liczby morfemów.

Morfemy mogą być swobodne lub związane. Morfemy swobodne mogą pojawiać się samodzielnie, tworząc cały wyraz, jak cat w języku angielskim oraz kot w języku polskim. Morfemy związane tworzą wyraz wyłącznie w połączeniu z innymi elementami, np. związane są angielskie i polskie końcówki liczby mnogiej, odpowiednio -s oraz -y.

Języki różnią się pod względem przynależności morfemów do grupy swobodnych i związanych. Hiszpański rzeczownik gato (kot) składa się z dwóch morfemów związanych: gat- oraz -o. Ten drugi morfem jest wyznacznikiem rodzaju męskiego, a jego zmiana na morfem -a spowodowałaby zmianę na rzeczownik oznaczający kota rodzaju żeńskiego (kotkę):

W języku esperanto odpowiednikiem słowa kot jest wyraz kato, składający się z dwóch morfemów: z rdzenia wyrazu kat- oraz morfemu -o, który pojawia się we wszystkich rzeczownikach pospolitych.

Morfemy nie zawsze mają taką samą formę. Różne wersje tego samego morfemu to tzw. allomorfy. Węgierskim odpowiednikiem słowa kot jest macska. Przed końcówką liczby mnogiej -k zmienia się ostatnia samogłoska, zatem macska i macská- są allomorfami tego samego morfemu macska + k = macskák.

Rodzaje wyrazów

W każdym języku wyrazy można podzielić na grupy w zależności od funkcji pełnionych w zdaniach. Grupy te są nazywane klasami funkcjonalnymi (lub częściami mowy).

Tylko dwie części mowy – rzeczowniki i czasowniki – występują we wszystkich językach. Są to duże kategorie, zawierające liczne podklasy.

Rzeczowniki wraz z zaimkami dzielą się na:

• rzeczowniki (nazwy) pospolite: nazwy klas: pies, dom, przyjaźń
• rzeczowniki (nazwy) własne: nazwy pojedynczych osób, zwierząt lub miejsc: Jan, Burek, Berlin
• zaimki osobowe: odnoszą się do osób jako do: nadawcy ja/my lub odbiorcy ty/wy, lub tematu zdania oni/one.
• zaimki wskazujące: odnoszą się do obiektów, które są bliskie, bezpośrednio osiągalne ten lub do obiektów bardziej oddalonych tamten.

Istnieją także inne typy zaimków, w tym: zaimki pytające (kto? co?), przeczące (nikt, nic), względne (kto, co) oraz nieokreślone (ktoś, coś).

Jeśli chodzi o czasowniki, podstawowy jest podział na: czasowniki leksykalne (inaczej pełne lub zwykłe), które wskazują na to, co ktoś lub coś robi, jak np. pływać, mówić, myśleć oraz czasowniki posiłkowe (pomocnicze), które mają znaczenie gramatyczne; są one stosowane razem z czasownikami leksykalnymi, wskazując określony czas lub tryb gramatyczny. Przykłady polskie: będę czytał, został przejechany. Przykład angielski: is walking (idzie/spaceruje (teraz)).

Przymiotniki, wyrazy opisujące właściwości, funkcjonują albo jako odrębna klasa wyrazów (jak w wielu językach europejskich), albo traktuje się je jako podklasę rzeczowników lub czasowników.

W większości języków europejskich są one ściślej związane z rzeczownikami, w wyniku czego wyrażają te same kategorie, co rzeczowniki (np. liczbę, rodzaj i przypadek). Jednak w niektórych językach, takich jak japoński, przymiotniki stanowią podklasę czasowników i wyrażają typowe dla tej klasy kategorie, takie jak czas.

Kolejne ważne części mowy to: spójniki, łączące słowa lub zdania, przysłówki, które modyfikują poszczególne części zdania oraz przyimki, wskazujące różne związki między rzeczownikami a czasownikami (np. zależności dotyczące miejsca).

Jak zmieniają się słowa

Istnieją dwa rodzaje procesów morfologicznych: fleksyjne i słowotwórcze. Zmiany fleksyjne nie zmieniają podstawowego znaczenia wyrazu, lecz wskazują jego funkcję gramatyczną. Zbiór wszystkich form gramatycznych danego słowa określa się jako paradygmat. Oto paradygmat wyrazu imię z języka esperanto (nomo), zawierający dwie liczby (pojedynczą i mnogą) oraz dwa przypadki (mianownik i biernik).

Pojęcie paradygmatu jest zazwyczaj obce rodzimym użytkownikom języka, tj. myśląc o języku nie posługują się oni taką kategorią (często ku zdziwieniu nierodzimych użytkowników języka). Paradygmaty stanowią jednak przydatne narzędzie do opisu i nauki języka. Wygodnym sposobem ujmowania wszystkich form gramatycznych danego wyrazu jest leksem (czyli wyraz jako jednostka abstrakcyjna). Cztery wyrazy (formy gramatyczne) z języka esperanto w pokazanym wyżej paradygmacie (zbiorze) należą do tego samego leksemu nomo.

Istnieją dwa rodzaje zmian słowotwórczych. W wyniku przekształceń pierwszego typu zmienia się przynależność do części mowy (na przykład zmiana rzeczownika na czasownik lub przymiotnik, przymiotnika na rzeczownik lub przysłówek, lub czasownika na rzeczownik). W języku polskim rzeczownik pytanie pochodzi (czyli jest derywowany) od czasownika pytać: derywacja polega na dodaniu końcówki -nie do rdzenia wyrazu pyta-.

Drugi rodzaj zmian słowotwórczych nie powoduje zmiany części mowy, lecz zmianę znaczenia, w rezultacie której powstaje nowy leksem. W niemieckim dodanie aus- (wy-) do czasownika sprechen (mówić) zmienia znaczenie na wymówić.

Większość zmian morfologicznych jest realizowanych za pomocą afiksów. Stanowią one morfemy związane dodawane do rdzenia. Najbardziej powszechnymi afiksami są prefiksy (przedrostki), które dodaje się przed rdzeniem, oraz sufiksy (przyrostki), występujące po rdzeniu.

Podstawowe elementy konstrukcji wyrazów stanowią rdzenie i tematy. Rdzeń to składnik każdego wyrazu, jego podstawa leksykalna. Rdzeń w połączeniu z afiksami derywacyjnymi stanowi temat, do którego można dodawać formanty fleksyjne. Na przykład angielski wyraz alphabet (alfabet) stanowi jednocześnie rdzeń i temat. Natomiast czasownik alphabetize (uporządkować alfabetycznie) ma ten sam rdzeń, ale tematem w tym przypadku jest alphabetize: rdzeń z dodatkiem derywacyjnego przyrostka -ize, zmieniającego go na czasownik.

Z kolei do tego tematu można dodać formanty fleksyjne, takie jak -d – wyznacznik czasu przeszłego w języku angielskim, lub -ing – wyznacznik imiesłowu teraźniejszego, w wyniku czego powstają formy alphabetized (uporządkował/uporządkowany alfabetycznie) lub alphabetizing (porządkując(y) alfabetycznie).

Podobnie można analizować polski czasownik przeczytam: do rdzenia czyta- dodany jest przedrostek (prefiks) prze-, w wyniku czego powstaje temat przeczyta-. Do niego z kolei dodana jest końcówka fleksyjna -m wyznaczająca pierwszą osobę liczby pojedynczej.

Zastosowanie prefiksów i sufiksów stanowi przykład morfologii linearnej (polegającej na dodawaniu morfemów w sposób liniowy, jeden po drugim). Natomiast w morfologii nielinearnej nowy morfem zaczyna się, zanim poprzedni się kończy.

Cyrkumfiks (okołorostek) składa się z dwóch części występujących oddzielnie, tj. po różnych stronach jakiegoś innego morfemu. W języku niemieckim wiele form czasu przeszłego powstało poprzez dodanie cyrkumfiksa ge- -t, na przykład gesagt (powiedział/powiedziała).

Infiks (wrostek) pojawia się w środku innego morfemu, czyli inaczej mówiąc, „przerywa” ten inny morfem. W języku tagalog (tagalskim) – lingua franca używanym na Filipinach – sulat to rdzeń oznaczający pisać . Wrostek -um- zmienia to słowo w pełny czasownik, który koncentruje uwagę na podmiocie. Zatem sumulat oznacza: (ktoś) pisze.

Przegłos jest fonemiczną modyfikacją rdzenia, bez dodawania żadnych innych elementów. W Europie języki germańskie posiadają wiele czasowników, w których czas przeszły tworzy się poprzez zmianę samogłoski. W języku angielskim czas przeszły prosty oraz imiesłów bierny czasu przeszłego bardzo często powstają w wyniku zmiany samogłoski w rdzeniu. Przykładem może być słowo swim (pływać), które w czasie przeszłym przybiera formę swam (płynął/płynęła).

Jednym z bardziej złożonych elementów morfologicznych jest transfiks, nieciągły morfem wchodzący w rdzeń, lub wyznaczający wzór budowy rdzenia. W języku maltańskim niektóre przymiotniki mają formy bardzo odmienne, ale pokrewne ze względu na wzór budowy odpowiadający rodzajowi gramatycznemu. Dla tych przymiotników rodzaj męski cechuje wzór vCCvC (v – ang. vowel – samogłoska, C – ang. consonant – spółgłoska), natomiast rodzaj żeński przybiera formę CvCCa.

Innym typem konstrukcji morfologicznych są wyrazy złożone: dwa lub więcej rdzeni łączy się, tworząc nowy temat. Niemieckie słowo oznaczające językoznawstwo to Sprachwissenschaft – wyraz złożony, zbudowany z rdzeni Sprache (język) oraz Wissenschaft (nauka).

W niektórych językach tendencja tworzenia nowych wyrazów poprzez złożenia jest bardzo silna, a w innych stosuje się inne metody, jak na przykład modyfikowanie rzeczowników przez wyrażenia przyimkowe. Odpowiednik angielskiego coffee grinder stanowi wyraz złożony w języku niemieckim: Kaffemühle oraz w węgierskim: kavédaraló, natomiast w języku francuskim i polskim jest to wyrażenie przyimkowe, odpowiednio: moulin à café i młynek do kawy.

Reduplikacja to powtarzanie wyrazu w celu wyrażenia pewnej funkcji gramatycznej. W języku indonezyjskim rzeczowniki są powtarzane, tworząc w ten sposób liczbę mnogą, jak w przypadku buku (książka) oraz buku-buku (książki). Niekiedy tylko część wyrazu jest powtarzana, na przykład w języku tureckim słowo beyaz (biały) oraz bembeyaz (bardzo biały).

Supletywizm polega na całkowitej zmianie wyrazu, w celu wyrażenia jego określonej funkcji gramatycznej. Często dzieje się tak ze względów historycznych. W języku hiszpańskim bezokolicznik oraz czas przyszły czasownika iść pochodzą od łacińskiego czasownika ire, podczas gdy czas teraźniejszy opiera się na innym łacińskim czasowniku – vadere (posuwać się naprzód).

Typologia struktur morfologicznych

Języki różnią się pod względem sposobu dodawania afiksów. Czasami określa się języki poprzez odniesienie do najbardziej charakterystycznych dla nich procesów morfologicznych. W językach aglutynacyjnych różne funkcje gramatyczne, takie jak osoba, liczba oraz przypadek są wyrażane za pomocą osobnych afiksów, dodawanych do tematu. Przykładowy wyraz z języka tureckiego: evlerimin (z moich domów), można rozłożyć na rdzeń i trzy występujące za nim kolejno sufiksy:

W językach fleksyjnych (fuzyjnych) afiksy łączą w sobie różne funkcje. I tak np. czeska końcówka -ů wskazuje zarówno przypadek – dopełniacz, jak i liczbę – mnogą. Ponadto, kiedy dołączy się tę końcówkę do rzeczownika dům (dom), zmienia się samogłoska jego rdzenia i w rezultacie powstaje forma domů.

Języki izolujące posiadają znacznie mniej afiksów, niż języki aglutynacyjne lub fleksyjne. Do wskazania zależności gramatycznych służą w nich zmiany szyku wyrazów oraz dodawanie oddzielnych słów, których funkcję w bardziej morfologicznych językach pełnią afiksy. Na przykład w języku wietnamskim czasy są wyrażane poprzez dodawanie partykuł przed czasownikami leksykalnymi.

Różnorodność sposobów zmiany wyrazów w celu zmiany ich funkcji, jaka cechuje różne języki, jest znacznie bogatsza, niż można tutaj przedstawić. Ponadto procesy morfologiczne, podobnie jak inne aspekty języka, nigdy nie są całkowicie statyczne, a użytkownicy danego języka nieustannie po trochu je zmieniają, co może z biegiem czasu doprowadzić do znaczących zmian tego języka.