Filozofia zajmuje się zagadnieniami dotyczącymi natury świata i człowieka, a filozofia języka zajmuje się ogólną naturą języka i jego stosunkiem do świata i do umysłu człowieka, który poznaje i opisuje rzeczywistość za pośrednictwem języka. Inaczej mówiąc, filozofia języka rozważa zagadnienia związku język – myślenie – rzeczywistość.

Już od czasów starożytnych próbowano odpowiedzieć na pytanie, na ile związek między formą wyrazu (np. pies) z rzeczą oznaczaną przez ten wyraz (obiekt: pies) jest umowny (konwencjonalny), tj. ustalony arbitralnie przez człowieka, a na ile jest naturalny, tj. konieczny i nierozerwalny. Języki świata różnią się sposobem nazywania elementów rzeczywistości (pol. pies, ang. dog, niem. Hund, fr. chien itd.), co przemawia za słusznością tezy o znacznej umowności języka (por. Semantyka).

Słowo pies jest tzw. wyrazem pospolitym (nazwą pospolitą), w odróżnieniu np. od wyrazu Antarktyda (nazwy własnej). Pies nie odnosi się do pojedynczego obiektu (jak Antarktyda do jednego, określonego kontynentu), lecz oznacza (czyli denotuje) całą grupę, gatunek, kategorię obiektów: wszystkie psy, które istniały, istnieją, będą istniały lub mogłyby istnieć.

Od dawna nurtuje filozofów problem: czy kategoria (gatunek, grupa) jako pewna całość, jest czymś realnym, istniejącym także niezależnie od poznania jej przez człowieka, czy też rzeczywiste są tylko obiekty jednostkowe, a kategorie, grupy (tzw. uniwersalia pojęciowe) są wytworem umysłu ludzkiego lub zawarte są tylko w języku.

Niezależnie od tego, jaką koncepcję znaczenia przyjmiemy i jaką realność przypisujemy kategoriom, musimy uznać, że wiele wyrazów języka nie ma precyzyjnego znaczenia, że odpowiadające im kategorie nie mają wyraźnie zakreślonych granic. Oczywiście słowa typu duży mają znaczenie względne, zależne od właściwości obiektów, do których się odnoszą (duży pies a duża mrówka). Ale nawet kiedy odniesione są do określonego obiektu, znaczenie ich nie jest precyzyjne: nie jest jasne, jak wysoki co najmniej musi być pies, abyśmy mogli powiedzieć, że jest duży. Problem ten dotyczy wielu rzeczowników: np. nie jest jasne, z jakiej liczby źdźbeł (i źdźbeł o jakiej długości) musi składać się sterta słomy, żeby można ją było określić jako stertę. Jest to problem ważny, bo dotyczy prawdziwości języka i możliwości prawdziwego orzekania o świecie za jego pomocą. Inaczej mówiąc, czy prawdziwe są następujące zdania?

Ten pies (o wysokości 65 cm) jest duży.

Ten obiekt (o objętości 1 m sześciennego, zawierający wyłącznie słomę) to sterta (słomy).

Języki świata różnią się między sobą nie tylko brzmieniem i sposobem zapisu (np. polski wyraz pies, angielski dog, francuski chien itp.), ale także stopniem dokładności przedstawiania różnych elementów rzeczywistości. Przykładowo, różna bywa liczba nazw określających barwy podstawowe (por. Semantyka), np. w języku papuaskiego plemienia Dani z Nowej Gwinei istnieją tylko nazwy: mili (nazwa oznaczająca wszystkie barwy ciemne oraz zimne, jak czarny, zielony, niebieski) i mola (barwy ciepłe i jasne, jak biały, czerwony, żółty). Z kolei na przykład w języku węgierskim istnieją dwa wyrazy na oznaczenie koloru czerwonego.

Języki różnią się także sposobem i dokładnością nazywania relacji pokrewieństwa. Podstawą tworzenia systemu takich nazw jest często zróżnicowanie płci (np. brat i siostra), ale w innych kulturach równie ważne może być zróżnicowanie według wieku. W języku indonezyjskim kakak oznacza starsze rodzeństwo, a adik młodsze, niezależnie od płci. W Indonezji, podobnie jak w wielu krajach azjatyckich, wiek znacząco określa rolę i funkcję w relacjach międzyludzkich. Z kolei w języku węgierskim istnieje podział uwzgledniający zarówno wiek, jak i płeć: báty i öcs to, odpowiednio, starszy i młodszy brat, a nővér i húg to starsza i młodsza siostra.

Różnice dotyczą nie tylko leksyki, ale także struktury gramatycznej, np. czasu gramatycznego czasownika lub rodzaju rzeczownika. W wielu językach istnieje podział na rzeczowniki rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego, ale są także języki z większą i mniejszą liczbą rodzajów rzeczownika, a nawet bez żadnego podziału na rodzaje. Dowodem arbitralności w przypisywaniu rodzaju mogą być rzeczowniki w różnych językach, odpowiadające temu samemu pojęciu. Odpowiednikiem polskiego wyrazu słońce (rodzaj nijaki) jest w języku niemieckim rzeczownik (die Sonne) w rodzaju żeńskim, a w języku francuskim (le soleil) w rodzaju męskim. Obraz krajów świata według rodzajów gramatycznych ich nazw w języku polskim przedstawiony jest na następującej mapie:

Pojawia się pytanie, czy wszystkie te różnice wpływają na sposób, w jaki człowiek spostrzega świat i myśli o nim? Hipoteza o wpływie struktury języka na sposób pojmowania świata przez jego użytkowników określana jest jako teza determinizmu językowego (np. Humboldt, Sapir i Whorf). Badania mające na celu potwierdzenie lub zaprzeczenie tezie determinizmu nie dają jednoznacznych wyników. Krytycy tezy determinizmu językowego zadają następujące pytanie: czy brak możliwości przetłumaczenia pewnej wypowiedzi z języka X na język Y „słowo po słowie” oznacza, że nie można w obu językach wyrazić identycznej myśli?

Pytanie takie dotyczy także konkretnych sytuacji komunikacji. Na przykład język angielski zmusza nadawcę do wyrażania określoności/nieokreśloności jakiegoś obiektu (nieokreślone a dog, a określone the dog), a język polski nie (mogę powiedzieć jakiś pies lub ten pies, ale mogę także po prostu powiedzieć pies). Czy to oznacza, że nadawca wypowiedzi angielskiej musi, myśląc o tym obiekcie, wyraźnie myśleć o nim jako o określonym lub nieokreślonym, a nadawca polski nie?

Łagodniejszą wersję hipotezy Sapira-Whorfa stanowi teza relatywizmu językowego. Według niej poszczególne języki mają do dyspozycji różne struktury gramatyczne oraz różne kategorie leksykalne, a to z kolei wpływa na sposób myślenia ich użytkowników. Ogólnie rzecz biorąc, istnieją wzajemne wpływy: języki odzwierciedlają kulturę, otoczenie fizyczne i społeczne wspólnoty językowej, jej doświadczenie i system wartości. Różne języki ukazują różne obrazy świata zawarte w gramatycznych strukturach, w słownictwie (dotyczącym np. takich realiów, jak nazwy roślin i zwierząt danego regionu) oraz we frazeologii (np. w przysłowiach). Dzieci, ucząc się ich pierwszego języka, poznają świat właśnie poprzez te kategorie.