Wstęp

Składnia (jako dziedzina nauki) zajmuje się linearną strukturą języka, czyli wyjaśnia, w jaki sposób wyrazy (rozumiane jako najmniejsze jednostki składniowe) wchodzą we wzajemne relacje, tworząc razem zdanie (największą jednostkę składniową).

Zarówno pojedyncze słowa, jak i bardziej złożone strukturalne części zdania mogą być opisywane pod względem formy – czym są lub z czego się składają, oraz funkcji – jaką rolę pełnią w zdaniu. Na przykład zdanie Europejska agencja kosmiczna wystrzeliła sondę kosmiczną na Marsa w 2003 roku składa się z pięciu elementów, wskazujących: kto zrobił (wystrzelił) co, a także gdzie i kiedy. Głównym składnikiem zdania jest czasownik wystrzeliła, który bezpośrednio rządzi argumentami kto i co (w teorii syntaktycznej nazywanymi odpowiednio podmiotem i dopełnieniem) oraz mniej bezpośrednio określeniami miejsca i czasu (nazywanymi okolicznikami). Takie elementy funkcjonalne można traktować jako miejsca, które można wypełnić materiałem o różnych formach syntaktycznych. Podmiot Europejska agencja kosmiczna nie tylko stanowi alternatywę w stosunku do NASA, lecz jednocześnie jest grupą wyrazów nazywaną frazą rzeczownikową (noun phrase), ponieważ jej centralnym elementem jest rzeczownik, i ponieważ można ją zastąpić prostym rzeczownikiem (nazwą własną) – skrótem ESA lub zaimkiem osobowym ona. Schemat kto-zrobił-co-kiedy-gdzie można wyrazić we wszystkich językach, ale różnią się one znacząco pod względem kolejności tych elementów, czyli pod względem szyku (Typologia).

Sposoby przedstawiania struktur składniowych

Większość współczesnych teorii syntaktycznych posługuje się strukturą drzewka w opisach relacji składniowych pomiędzy elementami (w gramatyce generatywnej) bądź między wyrazami/tokenami (w gramatyce zależnościowej).

Gramatyka generatywna (lub gramatyka struktur frazowych, phrase structure grammar, PSG) została tak nazwana ze względu na możliwość generowania zdań za pomocą iteratywnych (powtarzanych) grup składników (fraz), opartego na przepisywaniu reguł:

((He) (said) (ESA (would launch) (a (space probe) ((called) (Mars Express))) (in 2003))
Powiedział, że ESA wystrzeli sondę kosmiczną o nazwie Mars Express w 2003.

Odpowiednie drzewko zależnościowe wyglądałoby następująco:

Powierzchniowe wskaźniki składniowe

Na poziomie powierzchniowym, funkcja syntaktyczna może być oznaczana za pomocą cech morfologicznych (Morfologia) takich jak afiksy, a także poprzez kolejność wyrazów bądź oddzielne wyrazy funkcyjne (takie jak przyimki/poimki w językach europejskich lub postpozycyjne partykuły w japońskim).

funkcja syntaktyczna podmiot predykator dopełnienie dalsze celownikowe dopełnienie bliższe dopełnienie dalsze przyimkowe predykator
przypadek mianownik celownik biernik
język niemiecki Das Kind hat dem Hund Wasser gegeben
esperanto La infano donis akvon al la hundo
język angielski The child gave water to the dog
język japoński kodomo ga mizu o inu ni yarimashita

Języki syntetyczne (Morfologia) uzewnętrzniają nie tylko relacje pomiędzy elementami, ale często także połączenia między słowami wewnątrz elementu. Najlepszym przykładem tego zjawiska jest związek zgody frazy rzeczownikowej: wszystkie wyrazy frazy mają tę samą liczbę, rodzaj i przypadek (por. np. tabelki rzeczowników dla słowackiego, niemieckiego itp. w Lingvopedii). Przykładowo, w portugalskiej frazie rzeczownikowej as novas casas (nowe domy) wszystkie trzy składniki połączone są związkiem zgody, dotyczącej tak liczby (mnogiej), jak i rodzaju (żeńskiego). Jednakże właśnie dlatego, że związek zgody jest zjawiskiem tak podstawowym, niejednoznaczność lub brak takich wskaźników zgodności jest dopuszczalny dla części wyrazów, jeśli przynajmniej jeden wyraz zawiera potrzebne informacje. Zatem na przykład wskaźnik przypadka dla niemieckiej frazy rzeczownikowej jest bardziej widoczny w rodzajnikach, niż w rzeczownikach (der Hund, des Hundes, dem Hund, den Hund), a w języku angielskim liczba mnoga uwidoczniona jest tylko w rzeczownikach, a w przymiotnikach czy przedimkach (rodzajnikach) nie jest wskazywana.

Struktura głęboka

Na głębszym poziomie, struktura składniowa odzwierciedla strukturę znaczeniową (semantyka) wypowiedzi. I tak na przykład strona czynna i bierna stanowią dwa sposoby wyrażania tego samego stwierdzenia. Tak więc związek przyczynowo-skutkowy (role semantyczne por. rozdział Semantyka) pomiędzy trzęsieniem ziemi a tsunami pozostaje taki sam nawet wtedy, gdy tsunami stanowi podmiot zdania:

1. miejsce dla argumentu centrum frazy czasownikowej 2. miejsce dla argumentu
strona czynna Earthquakes may cause tsunamis
funkcja syntaktyczna podmiot predykator (czynny) dopełnienie
rola semantyczna PRZYCZYNA SKUTEK
strona bierna Tsunamis may be caused by earthquakes
funkcja syntaktyczna podmiot predykator (bierny) okolicznik (agent strony biernej)
rola semantyczna SKUTEK PRZYCZYNA

Pozostaje niejasne, czy struktura językowa na jakimkolwiek poziomie bezpośrednio odzwierciedla procesy poznawcze, ale wiadomo, że człowiek posiada specjalny ośrodek w mózgu odpowiedzialny za stosowanie reguł składniowych w procesie produkcji mowy: ośrodek Broki, znajdujący się w części motorycznej płata czołowego. Ten obszar mózgu należy odróżniać od odrębnego ośrodka Wernickego, którego zadaniem jest łączenie dźwięku ze znaczeniem, a który umiejscowiony jest w płacie skroniowym (tam, gdzie zachodzi proces odbioru słuchowego). Pacjenci z uszkodzeniem ośrodka Broki będą mówić stylem telegraficznym, łącząc rzeczowniki bez wyrazów funkcyjnych lub bez stosowania reguł składniowych, ale wypowiedzi będą sensowne. Natomiast pacjenci cierpiący na uszkodzenie ośrodka Wernickego będą produkować wypowiedzi poprawne pod względem składni, ale bezsensowne.

Jednakże nawet takie bezsensowne, ale płynne wypowiedzi odróżniają mowę ludzką od mowy innych ssaków naczelnych. Zdolne do nauki języka migowego są zwłaszcza małpy Bonobo, które rozumieją skomplikowane pytania, a nawet łączą wyrazy w twórczy sposób (proszę otwórz pośpiech = proszę, otwórz [to] szybko), ale składnia ich wypowiedzi jest bardzo elementarna (styl Wernickego) i nie potrafią przetwarzać zdań w pytania.