Réamhrá

Is í an Romainis (Romani čhib, Romane/s/ , Romano/s/) an t-aon ionadaí Eorpach ó bhrainse Ind-Airianach na dteangacha Ind-Eorpacha. Tá sí á labhairt i limistéar ollmhór ó Sinkiang na Síne agus san Iaráin go dtí beagnach gach tír san Eoraip agus go leor tíortha eile.

Cé go mbíonn roinnt Romach Eorpach ag taisteal fós, bíonn formhór na Romach agus na Sintíoch lonnaithe in áit éigin sa lá atá inniu ann. Timpeall an 10ú céad thosaigh Romaigh ag bogadh siar ó Iarthuaisceart na hIndia agus na Pacastáine (tá go leor rianta de theangacha an cheantair sin le fáil sa Romainis). Ar a mbealach go dtí an Eoraip fuair na Romaigh focail ar iasacht ón bPeirsis, ón Airméinis agus go leor focal Gréigise, is dócha gur mhair siad ar theorainneacha thoir na Biosáinte. Níos déanaí bhog siad níos sia siar, b'fhéidir mar gheall ar ionraí na dTurcach. Nuair a taifeadadh iad a bheith sa tSeirbia agus sa Chróit sa 14ú céad bhí tionchar mór ar a dteanga cheana mór ag an nGréigis, ní hamháin ar an bhfoclóir ach freisin ar an ngramadach. Níos déanaí chuaigh sí faoi thionchar láidir ó theangacha Slavacha, Rómáinis, Ungáiris, Gearmáinis agus, san Oir-Dheiscirt, ón Tuircis freisin.

Bíonn gach Romach dátheangach nó ilteangach agus tá ráta ollmhór caillteanais teanga. Mar sin féin, tá an Romainis fós beo, go háirithe in oirthear, oirdheisceart agus lár na hEorpa. Tá líon na gcainteoirí deacair a dhéanamh amach, ach is dócha go bhfuil sí á labhairt ag 3-4 mhilliún duine atá scaipthe trí bheagnach gach tír san Eoraip. Mar sin, is í an teanga is forleithne san Eoraip í. Is teanga scríofa an Romainis freisin, a bhfuil litríocht sách saibhir nua-aimseartha aici, ach gan litriú, gramadach nó foclóir aontaithe aici, a bhfuil glacadh ginearálta leo. Bhí iarrachtaí éagsúla chun teanga chaighdeánach a chruthú, ach níor éirigh go maith leo. Sa tSlóvaic, sa Mhacadóin, sa Bhulgáir agus sa Rómáin (agus go pointe is lú agus ó am go chéile in áiteanna eile) tá noirm réigiúnacha á bhforbairt, ach is é an ráta íseal litearthachta i measc na Romach an chonstaic is mó a chuireann moill lena leathadh . Ar an drochuair, tá fadhbanna eile níos tábhachtaí ná a dteanga álainn ársa, an gaol Eorpach is gaire don tSanscrait, ag na Romaigh. Léiríonn úsáid na Romainise ar an Idirlíon roinnt treochtaí aontais. Tá méid áirithe aitheantais mar theanga mhionlaigh ag an Romainis sa Chosaiv, an Mhacadóin, an Rómáin, an Chróit, an tSlóvaic, an tSlóivéin, an Ghearmáin, an Fhionlainn, an Ungáir, an Iorua, an tSualainn agus san Ostair.

Canúintí

is in Oirthear na hEorpa, sa tSlóvaic, an Ungáir, an Rómáin, an Bhulgáir, an Mhacadóin agus sa tSeirbia atá formhór na Romach le fáil anois, ach freisin in áiteanna eile san Eoraip. Labhraíonn siad roinnt canúintí, ar féidir iad a roinnt ina dhá ngrúpa mhóra: iadsan a bhfuil tionchar mór orthu ag an Rómáinis (Vlach: Lovari, Kalderash, Gurbet) agus an chuid eile, a chuimsíonn Sintis, Cairpis agus dhá ghrúpa ar leith de chanúintí na mBalcán.

Tá canúintí Sintise á labhairt ag Romaigh i dTuaisceart agus in Iarthar na hEorpa, agus Cairpis i bPoblacht na Seice agus an tSlóvaic. Labhraítear canúintí Arli/Erli sa Mhacadóin, an Bhulgáir agus Deiscirt na Seirbia, an Chosaiv, an Albáin. Is mór is neamhionann grúpa eile canúintí éagsúla sna Balcáin (Ursari, Drindari, Bugurdzi srl) agus Erli/Arli agus tá siad faoi thionchar soiléir foghraíochta agus foclóra na Gréigise le déanaí. Tá go leor cineálacha teanga scoite amach agus ársa ar nós Romano an Burgenland nó canúint Dolenski na Romach sa tSlóivéin, a bhaineann is dócha le hurlabhra Hravati (Istriani) na Romach in aice le Brescia san Iodáil chomh maith.