Laitvis
Latviešu valoda
Latviešu valoda
thart ar 1.7 milliún duine
Poblacht na Laitvia, AE
Stáit Aontaithe Mheiriceá (100,000), Éire (50,000), an Bhreatain Mhór (40 000), Ceanada (28,000), an Bhrasaíl (25,000), an Rúis (20,000), an Astráil (20 000), an Nua-Shéalainn (20,000), an Liotuáin, an Eastóin, an Úcráin, an Bheilg,
Tá an Laitvis ar cheann de dhá theanga Bhaltacha an Oirthir, den fhine Ind-Eorpach. Murab ionann agus Liotuáinis, is beag foirm ársa a choinnigh an Laitvis.
Léiríonn taighde go raibh na teangacha Baltacha ina mbrainse ar leith de na teangacha Ind-Eorpacha faoin 10ú céad RC. Scar na teangacha Baltacha Oirthearacha ó Theangacha Baltacha an Iarthair (nó na Teangacha Baltacha) thart ar an 5ú céad AD. Thosaigh an difríocht idir an Liotuáinis agus Laitvis tar éis an 9ú céad, cé gur fhan siad fós ina gcanúintí den aon teanga ar feadh i bhfad.
Bíonn ord na bhfocal saor, braitheann sé ar an bhfocal is tábhachtaí san abairt. Mar shampla, cloistear an frása "Tá uisce sa ghloine" mar: Glāzē ir ūdens, agus "Tá an t-uisce sa ghloine" - mar: Ūdens ir glāzē. Níl ailt sa Laitvis ach bíonn cáilíocht sonracht/neamhfhonracht ag aidiachtaí.
Ag ainmfhocail sa Laitvis bíonn inscne, uimhir agus tuiseal. Seacht dtuiseal atá ann:
Fireann | Baineann | ||||
---|---|---|---|---|---|
Uatha | |||||
Ainmneach |
Draug-s
cara
|
Vēj-š
gaoth
|
Kuģ-is
long
|
Liep-a
crann teile
|
Pas-e
pas
|
Ginideach | Draug-a | Vēj-a | Kuģ-a | Liep-as | Pas-es |
Tabharthach | Draug-am | Vēj-am | Kuģ-im | Liep-ai | Pas-ei |
Áinsíoch | Draug-u | Vēj-u | Kuģ-i | Liep-u | Pas-i |
Uirliseach | Draug-u | Vēj-u | Kuģ-i | Liep-u | Pas-i |
Áitreabhach | Draug-ā | Vēj- ā | Kuģ-ī | Liep- ā | Pas-ē |
Gairmeach | Draug-s! | Vēj-š! | Kuģ-i! | Liep-a! | |
Iolra | |||||
Ainmneach | Draug-i | Vēj-i | Kuģ-i | Liep-as | Pas-es |
Ginideach | Draug-u | Vēj-u | Kuģ-u | Liep-u | Pas-u |
Tabharthach | Draug-iem | Vēj-iem | Kuģ-iem | Liep- ām | Pas-ēm |
Áinsíoch | Draug-us | Vēj-us | Kuģ-us | Liep- as | Pas-es |
Uirliseach | Draug-iem | Vēj-iem | Kuģ-iem | Liep- ām | Pas-ēm |
Áitreabhach | Draug-os | Vēj-os | Kuģ-os | Liep- ās | Pas-ēs |
Infhilltear aidiachtaí d'inscne, uimhir agus tuiseal; dá bhrí sin, aontaíonn siad leis an ainmfhocal a cháilíonn siad.
Gné shuntasach d'aidiachtaí na Laitvise go bhfuil foirmeacha iomlána agus gearra acu.
Cuireann briathra na Laitvise faí, aimsir (caite, láithreach agus fáistineach) agus modh in iúl, agus infhilltear de réir pearsa agus uimhreach iad. Is iomaí rangabháil a bhíonn ag briathra freisin.
Samplaí den rangabháil
Tá 33 litir in aibítir na Laitvise.
Bíonn gutaí sa Laitvis fada nó gearr. Tá an dá cheann neamhspleách agus is féidir leo idirdhealú a dhéanamh idir focail agus foirmeacha focal, mar shampla: kazas - gabhair, kāzas - pósadh, kase - scipéad, kasē - sa scipéad. Is ionann mar a fhuaimnítear gutaí faoi bhéim agus gutaí gan bhéim. Léirítear fad na ngutaí sa Nua-Laitvis le síneadh fada os cionn na litreach: ā, ē, ī, ū.
Défhoghair: {/ b} ai, ei, ui, o [uo], au, ie. Is féidir leis an leathchonsan j i ndiaidh gutaí défhoghair a chruthú, mar shampla: klajš [klaiʃ] "go hiomlán", zvejnieks [zveinieks] "iascaire", šuj [ʃui] "fuáil". Cruthaíonn an consan v défhoghair freisin, mar shampla: tev [teu] "duit".
Sa Laitvis léiríonn na litreacha Ļ ļ, Ņ ņ, Ķ ķ, Ģ ģ 4 chonsan bhoga. Fuaimnítear consain ghlóracha go neamhghlórach nuair a bhíonn siad go díreach roimh chonsain neamhghlóracha. Fuaimnítear na foircinn chonsanda -ds (gads = bliain) agus -ts (lakats = ciarsúr) de ghnáth mar [ts], -žs (spožs = geal), -šs (svešs = eachtrannach) cosúil le "sh". Fuaimnítear consain ghlóracha ag deireadh na bhfocal i gcónaí glórach.
Bíonn béim ar an gcéad siolla go socair sa Laitvis, ach tá le roinnt eisceachtaí. Tá trí chineál toin: cothrom(stieptā), ag titim (krītošā) agus briste (lauztā intonācija). Mar shampla, loks ([luõks], oinniún earraigh), loks ([lùoks], crann bogha), logs ([luôgs], fuinneog).
Bíonn consain na Laitvise glórach nó neamhghlórach, leathan nó caol, agus freisin bíonn tréithe éagsúla acu de réir áit agus slí a ráite.
Is é an bealach múinte le labhairt le duine úsáid a bhaint as an bhforainm 2ra pearsa iolra den bhriathar Jūs ("sibh").
Foirm oifigiúil mhúinte le labhairt le duine, sin úsáid a bhaint as sloinne an duine sa tuiseal ginideach agus na focail kungs (A Uasail) nó kundze (A Bhean Uasal), mar shampla: Kļaviņa kungs, Liepas kundze . Is mar sin a labhraítear le daoine i bpoist shinsearacha, mar shampla: prezidenta kungs, ministres kundze.
Úsáidtear "tú" san uimhir uatha chun labhairt le tuismitheoirí. Úsáidtear "sibh" iolra uaireanta faoin tuath. Úsáidtear ainmneacha pearsanta go neamhfhoirmiúil agsu sloinnte go foirmeálta.
Suimiúil go leor, níl focail eascainí láidre sa Laitvis. Iad siúd a bhraitheann fonn eascainí, bíonn orthu díspeagadh na Laitvise a úsáid, amhail īkstoņa ("cnáimhseálaí") nó ollacmhainní na Rúisise nó an Bhéarla.