Fonetyka i fonologia

Fonetyka to dział językoznawstwa zajmujący się dźwiękami występującymi w ludzkiej mowie. Termin ten jest stosowany także w odniesieniu do języków migowych. W tym przypadku fonetyka bada gesty i wizualne aspekty znaków migowych.

Przedmiotem fonetyki jest fizyczny sposób produkowania i przekazywania dźwięków oraz proces ich odbioru, czyli percepcja. Fonologia natomiast zajmuje się funkcjonowaniem dźwięków w systemie danego języka. Kluczowe znaczenie w badaniach fonologicznych mają fonemy, czyli jednostki percepcyjne, budujące wyrazy w języku mówionym bądź migowym.

Transkrypcja

Transkrypcja fonetyczna to sposób symbolicznego przedstawiania dźwięków, występujących w językach ludzkich, niezależnie od ich literowego zapisu. Najbardziej rozpowszechnionym systemem jest Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny (MAF, ang. International Phonetic Alphabet, IPA), w dużej mierze wzorowany na alfabecie łacińskim, który umożliwia transkrypcję takich elementów mowy, jak spółgłoski, samogłoski i cechy suprasegmentalne. Został on opracowany przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne w celu standaryzacji zapisu dźwięków mowy ludzkiej. IPA jest używany przez leksykografów, uczniów i nauczycieli języków obcych, językoznawców, patologów mowy, śpiewaków, aktorów, twórców języków sztucznych oraz tłumaczy.

Oficjalna tabela IPA z 2005 roku (na licencji CC-BY-SA)

Fony i fonemy

Fon to podstawowa jednostka dźwięku mowy ludzkiej, a fonem to podstawowa jednostka dźwięku konkretnego języka. Fonem w danym języku jest jednostką abstrakcyjną, zawierającą różne fony. Jest to odzwierciedlane w różnych poziomach transkrypcji. Celem transkrypcji fonetycznej (zwykle w nawiasach kwadratowych) jest zapisanie dźwięku (fonu) z uwzględnieniem dokładnego sposobu artykulacji, natomiast transkrypcja fonemiczna (zazwyczaj w ukośnikach) to zapis słowa uwzględniający sposób, w jaki dźwięki są klasyfikowane w danym języku. Granica między transkrypcją fonemiczną a fonetyczną nie zawsze jest wyraźna – wąska transkrypcja fonetyczna dokładniej pokazuje zróżnicowanie między dźwiękami, podczas gdy szeroka wskazuje jedynie najwyraźniejsze cechy i zbliża się do transkrypcji fonemicznej.

Na przykład, najczęstsza wymowa angielskiego słowa „czerwony‟ może być zapisana w transkrypcji wąskiej jako [ɹ̠ʷɛd], gdzie [ɹ] oznacza standardowe „amerykańskie” (półspółgłoska dziąsłowa), znak „minus” poniżej wskazuje na cofnięcie (artykulację dźwięku bliżej tylnej części jamy ustnej), a [ʷ] oznacza labializację (lekkie zaokrąglenie ust). W szerszej transkrypcji wyraz miałby postać [ɹʷɛd] (bez zaznaczenia cofnięcia), lub nawet [ɹɛd], a transkrypcja fonemiczna ograniczałaby się do /red/, bez wskazywania możliwych wariantów /r/.