Portaingéilis

Língua portuguesa

Líon na gcainteoirí dúchais

thart ar 220 milliún

Teanga oifigiúil i

An Bhrasaíl (185 milliún), an Phortaingéil/na hAsóir/Maidéara (11 milliún), Angóla (60,000), Mósaimbíc (30,000), Rinn Verde (25,000), Tíomór Thoir, An Ghuine Mheánchriosach, Guine-Bissau, São Tomé agus Príncipe, AE

Teanga mhionlaigh i

Paragua (750,000), An Afraic Theas (617,000), Uragua (28,000), Goa (250,000).

Teanga diaspóra

An Fhrainc (750,000), SAM (365,000), Ceanada, an Eilvéis, an Bheilg, an Ghearmáin (thart ar 80,000 an ceann), Lucsamburg (50,000), Veiniséala

Aibítir
26litreacha

Tuisil gramadaí
0

Cód teanga
pt, por

Saintréitheacht theangeolaíoch
infhillte , forainm ar lár , SVO

Fine teangacha
Ind-Eorpach, Rómánsach

Líon na gcanúintí
Cúpla céad canúint agus criól (na hEorpa, na Brasaíle, na hAfraice, na hÁise). Measann canúint amháin gur teanga í (Gailísis).

An focal is sia

tetraclorodibenzoparadioxina

ceimic, tetraclóradibenzoparadioxín

desconstitucionalização

polaitíocht, díbhunreachtú

hiperparatireoidismo

leigheas, "hípearpharatioróideachas"

Focal nó abairt aisteach

aceitou

ghlac sé leis, tá na 5 ghuta uile in ord aibítre

uauaçu

toradh Brasaíleach

A aranha arranha a rã.

Beireann an damhán alla greim ar an bhfrog.

Ih, ó o auê aí, ó!

"Hóigh, féach ar an troid sin, féach", Portaingéilis na Brasaíle

Réamhrá

Ó chúinne beag bídeach de Leithinis na hIbéire, leath an Phortaingéilis i gcéin agus i gcóngar le longa a hImpireachta mara. Ar a mbealach chuig saibhris an Chian-Oirthir bhunaigh na Portaingéiligh {sound1} poist thrádála agus dúnta feadh chóstaí na hAfraice, san India (Goa), sa tSín (Macao) agus ar feadh na línte loingseoireachta tábhachtacha straitéiseacha (Cabo Verde, Timor Thoir). Mar sin féin, d'fhaigheadh 90% de na mairnéalaigh bás ar gach turas, agus níor tharla aon aistriú mór daonra. Ina neaschomharsanacht, lonnaigh na Portaingéiligh sna hAsóir agus Maidéara, a bhfuil a gcanúintí féin acu araon anois, agus bhí na hoileáin ina gcinn droichid thábhachtacha do leathnú breise. An sárbheartú i leathnú na bPortaingéalach, áfach, b'shin an Bhrasaíl, a d'fhorbair ina pota leá Indiach, Portaingéalach agus - a bhuíochas sin do thrádáil neamhthrócaireach sclábhaíochta ar scála mór - géinte Afracacha. Sa phróiseas, scrios an Phortaingéilis, galair Eorpacha agus captaein sclábhaithe na mbandeirantes na mílte teanga Indiach, gan ach iomaitheoir tromchúiseach amháin aici, bunaithe ar Tupi Lingua Geral, a bhíodh in úsáid go forleathan i réimse na hAmasóine ar feadh cúpla céad bliain. Inniu, is Brasaíligh iad formhór mór na gcainteoirí Portaingéilise, agus bíodh go mbíodh cosc ar an bpriontáil uair amháin le foraithne ríoga, tá telenovela teilifíse tar éis an sreabhadh cultúrtha idir an Phortaingéil agus a hiarchoilíneacht a chur ar mhalairt treo.

Stair

409 – 711

Tréimhse na himirce
Tionchar Viseagotach
711

Ionradh na Múrach
Tionchar Arabach
9-11ú céad

Tús na hAthghabhála (Reconquista): an Ghailís
1095

An Phortaingéil Neamhspleách
12 - 14ú céad

Teanga na liricí
1249

Deireadh an reconquista
1290

An chéad ollscoil Phortaingéalach
15 - 16ú céad

Teanga na bhfionnachtana, na trádála agus misinéirí, Impireacht
1419 – 1420

Maidéara
1427 – 1431

Oileáin na nAsór
1498

Calcutta, an India
1500

Sluaíocht Cabral: An Bhrasaíl
1510

Goa (an India)
1557

Macao (an tSín)
1580 ‒ 1640

Aontas leis an Spáinn
1755 ‒ 1779

Tréimhse athchóirithe Pombaline
1807

Ionradh Napoleon, téann an chúirt ríoga go dtí an Bhrasaíl
1822

Neamhspleáchas na Brasaíle
1960 ‒ 1970

Cogaí um dhícóilíniú san Afraic, teitheach na milliún Portaingéalach

Léarscáil chroineolaíoch a thaispeánann éabhlóid teanga iardheisceart na hEorpa.

Foinse: Wikimedia Commons

Cosúil leis na teangacha Rómánsacha eile, chuaigh an Phortaingéilis trí roinnt athruithe córasacha fuaime le linn a héabhlóide óna fréamhacha sa Laidin. Mar sin féin, cé gur gaire í don Spáinnis ó thaobh foclóra, tá an Phortaingéilis níos cosúla le hIodáilis agus Catalóinis ó thaobh na ngutaí, mar choinnigh sí gutaí bunaidh na Laidine san áit a thug an Spáinnis agus an Fhraincis défhoghair isteach.

Córas scríbhneoireachta agus fuaimniú

Úsáideann an Phortaingéilis gnáth-aibítir na Laidine, ach bíonn ç sínte fada ar ghutaí aici. Bíonn luach foghraíochta ag na sínte fada sin.

Tá litriú na Portaingéilise rialta go leor, agus i bhformhór na gcásanna is féidir foghraíocht(chaighdeánach) a thuar ón bhfocal scríofa. Tá cóimheas ard guta/consan ag an teanga, tréith a gcuirtear béim uirthi i bPortaingéilis na Brasaíle, ina bhfuil rithim iambach-shiollach, fiú an oiread sin go gcuirtear isteach gutaí breise i mbraislí consan sa teanga labhartha, m.sh pi-si-co-lo-gi-a in ionad psicologia (síceolaíocht). Sa Phortaingéil, os a choinne sin, lagaítear na gutaí an oiread sin go bhfuaimníonn an toradh cosúil le sciorradh focal dothuigthe consan do chluasa na mBrasaíleach, m.sh. Frnandpssoa in ionad Fer-nan-do Pe-sso-a (file cáiliúil). Chothaigh an leagan Brasaíleach cultúr rince bríomhar, ach is mó a chothaíonn lionn dubh brónach na Portaingéile fado gol seachas damhsa.

Gramadach

Infhilleadh an fhrása ainmfhoclaigh:

	Fireann	Baineann
	an capall dubh	an bord cruinn
Uatha	o cavalo preto	a mesa redonda
Iolra	os cavalos pretos	as mesas redondas

Infhilleadh an fhrása bhriathartha:

Tá 3 réimniú rialta (-ar, -er, agus -ir) sa teanga, m.sh. falar (caint), comer (ithe) agus dormir (codladh), chomh maith le roinnt dosaen briathra neamhrialta nó grúpaí briathra neamhrialta. Gné leath-neamhrialta is ea an t-athrú guta idir focail a bhfuil an bhéim ar an bhfréamh agus foirmeacha a bhfuil an bhéim ar an bhfoirceann, agus idir foircinn gutaí leathana (a/o) agus chaola (e/i).

	Béim ar an bhfréamh	Béim ar an bhfoirceann
dormir codail	durmo codlaím	dormimos codlaímid

	Foirceann ar ghuta leathan	Foirceann ar ghuta caol
consentir aontaigh	consinto aontaím	consente aontaíonn sé/sí

Táscach
comer ith	Uatha			Iolra
	1ad pearsa	2ra pearsa	3ú pearsa	1ad pearsa	2ra pearsa	3ú pearsa
Láithreach	como	comes	come	comemos	comeis	comem
Neamhfhoirfe	comia	comias	comia	comíamos	comíeis	comiam
Caite	comi	comeste	comeu	comemos	comestes	comeram
Ollfhoirfe	comera	comeras	comera	comêramos	comêreis	comeram
Fáistineach	comerei	comerás	comerá	comeremos	comereis	comerão
Foshuiteach
Láithreach	coma	comas	coma	comamos	comais	comam
Neamhfhoirfe	comesse	comesses	comesse	comêssemos	comêsseis	comessem
Fáistineach	comer	comeres	comer	comermos	comerdes	comerem
-
Coinníollach	comeria	comerias	comeria	comeríamos	comeríeis	comeriam
Ordaitheach		come	(coma)	(comamos)	comei	(comam)
Infinideach pearsanta	comer	comeres	comer	comermos	comerdes	comerem

Ina theannta sin, is féidir na haimsirí cumaisc seo a leanas a dhéanamh leis an mbriathar cúnta ter (tá...ag), agus samplaí sa chéad phearsa uatha:

	Táscach	Foshuiteach
Comhchaite foirfe	tenho comido	tenha comido
Comh-ollfhoirfe	tinha comido	tivesse comido
Fáistineach foirfe	terei comido	tiver comido
Comhchoinníollach	teria comido	-

Déanmhas focal agus foclóir

Ní teanga chumasc í an Portaingéilis, agus ní cheadaítear ach réimíreanna amháin (m.sh. {sound1 } "hípear") agus iarmhíreanna (m.sh. -ização -ization), ach ní cumasc fréamhacha. Dá bhrí sin, is iad na focail is faide sa teanga focail eolaíochta le fréamhacha Gréigise nó Laidine (ceimic, leigheas, socheolaíocht).

Focail Araibise i bPortaingéilis na hEorpa

Fréamhaithe go domhain i bPortaingéilis na hEorpa, tá go leor focal Araibise ó bhreis is 500 bliain de riail Ioslamach agus an Reconquista . Bíonn na focail sin inaitheanta go minic as an 'al' (an t-alt Araibise) tosaigh.

arroz
rís
safra
fómhar
aduana
custam
alface
leitís
javali
torc allta
maroma
téad

Focail Tupi i bPortaingéilis na Brasaíle

Bhí na Portaingéalaigh ar ghanntanas focal nuair a chonaic siad dúlra na Brasaíle agus tógadh na mílte agus na mílte ainmneacha ainmhithe, plandaí agus logainmneacha ar iasacht ó theangacha Indiacha, ar an gcéad dul síos Tupí agus an leagan a chaighdeánaigh na hÍosánaigh Lingua Geral.

capivara (an creimire is mó ar domhan)
logainmneacha a chríochnaíonn in -açu (mór), m.sh. an eas ollmhór Iguaçu ("uisce mór")
mirim ("beag"), m.sh. táxi-mirim (mion-tacsaí)
capim (féar, úsáid béarlagair: airgead)

Focail Angólacha sa Phortaingéilis

Ta bia agus reiligiún na sclábhaithe Angólacha anois ina gcuid riachtanach d'anam na Brasaíle, rud a chruthaíonn deilbhíní cultúrtha, amhail feijoada (stobhach pónairí) agus exu (deamhan-spiorad).

Canúintí

Níl ach 2 chaighdeán scríofa a úsáidtear do mhúineadh na Portaingéilise, Portaingéilis na hEorpa (Lúisiteach) agus Portaingéilis na Brasaíle, amhail an scoilt litrithe-foclóireachta idir Béarla Shasana Béarla Mheiriceá, ach freisin fara roinnt difríochtaí gramadaí. Tá canúintí na Portaingéilise an-éagsúil maidir le blas cainte agus foclóir. Tá 10 bpríomhréimse canúna sa Phortaingéil agus ina cuid oileán. I measc na gcanúintí Portaingéilise sa Spáinn, tá an Ghailísis agus uaireanta meastar mar theanga ar leith í ar chúiseanna polaitiúla. Sa Bhrasaíl, tá ag na canúintí rianta foclóireachta go leor de na teangacha Indiacha agus Afracacha, chomh maith le teangacha imirce eile na hEorpa. I ngach cearn den iar-Impireacht, tá canúintí Portaingéilise fós. Le hathbheochan reatha na Portaingéilise in Angóla agus Mósaimbíc tá iarracht láidir um chaighdeánú ann, atá díobhálach do na canúintí. Ar deireadh, tá roinnt criól Portaingéilise, nach canúintí iad, ach teangacha a d'fhorbair ó phidsin trádála Portaingéilise: Kabuverdiano (Rinn Verde), Forro (São Tomé agus Príncipe) agus Papiamento (oileáin ABC Ollannacha Mhuir Chairib).

Léarscáil canúintí na Portaingéile agus teangacha Rómánsacha eile

Foinse: Wikimedia Commons

Portugués septetrional
Portugués central
Portugués litoral
Portugués meridional

Gallego occidental
Gallego central
Gallego oriental
Gallego jalimés

Mirandés
Asturiano occidental o Leonés
Asturiano central
Asturiano oriental
Montañés
Alto-Extremeño

Español septentrional
Español meridional
Español andaluz

Aragonés

Valenciano
Catalán occidental
Catalán oriental
Catalán septentrional
Alguerés
Balear

Gascón
Languedociano
Provenzal
Limosín
Auvernense
Vivaroalpino

Portaingéilis

Líon na gcainteoirí dúchais

Teanga oifigiúil i

Teanga mhionlaigh i

Teanga diaspóra

An focal is sia

Focal nó abairt aisteach

Réamhrá

Stair

409 – 711

711

9-11ú céad

Tús na hAthghabhála (Reconquista): an Ghailís

1095

12 - 14ú céad

1249

1290

15 - 16ú céad

Teanga na bhfionnachtana, na trádála agus misinéirí, Impireacht

1419 – 1420

1427 – 1431

1498

1500

1510

1557

1580 ‒ 1640

1755 ‒ 1779

1807

1822

1960 ‒ 1970